Июльда — Чакъ нечик болажагъына байлавлу болуп маълумат береген къуллукъчуланы билдиривюне гёре, бу йыл да июль айда, адатлангъан кюйде, гьаваны иссилигин къаравулламагъа тюше. Айтмагъа сюегенибиз, мердешленгени йимик, яйны ортасында гюн оьзюню къызывуну гючюн гёрсетмеге башлай.
Сав йылны боюнда къайратлы загьматы булан гюзлюклер оьсдюрген авлакъчылар бизин республикабызда генг кюйде ашлыкъланы тюшюмюн къайтарывну давам эте. Шолайлыкъда, бугюнлерде инныргъа ташылып гелтирилген янгы тюшюм тазалана ва къурутула, беженлеге къотарыла…
Гюзлюклени тюшюмюн къайтарывну къыставуллу гюнлеринде, озокъда, бахча-бавлардагъы бир ва кёп йыллыкъ оьсюмлюклени къуллукъларын яшавгъа чыгъарывдан да хантав къалмагъа ярамай.
Сугъарыла, каза урула
Яйны яллавлу гюнлеринде бахча-бавлардагъы оьсюмлюклени хасилеринде чёп отланы гётерилмеге къоймайлы, сугъарывдан сонг артындагъы гюн топуракъ къатмасын-ярылмасын учун, каза уруп йымышатсакъ, бавукълугъу тас болмай узакъ заман сакъланажакъ.
Сынавлу бавчулар ва овощ оьсдюрювчюлер оьсюмлюклени сугъарыв ишлени эртенлер тангдан туруп оьтгерегенини оьзтёрече сыры бар. Сав гюнню узагъында топуракъны уьстю къуруй. Яйда гече сугъарылгъан ерлерде буса, бавукъ топуракъда зараллы аврувлар ва зиянлы жанлар къабунмагъа имканлы. Уьстевюне, чёп отлагъа да кёмек болажакъ. Чёп отлар буса топуракъны ва оьсюмлюклени аздыра, гючюн ала…
Авлакъ ниъматлар оьсдюрюлеген хасилерде чёп отланы алгъынча алданокъ сугъарса, тамурлары булан чыгъарып алмагъа рагьат болажакъ.
Емишлер, юзюм ва овощлар жураларына гёре эрте, орта ва геч заманларда бишмеге башлай. Айтмагъа сюегенибиз, тюшюмю бишмеге ювукълашагъан заманларда сувдан толуп чирип къалмасын учун сугъарыв ишлер токътатыла. Картоп болсун, баш самурсакъ, согъан да толу баш тутгъан сонг сугъарыв ишлер оьтгерилмей.
Дарман урув ишлер давам этиле
Юрт хозяйство оьсюмлюклени тюшюмюн бахча-бавларда тас этивлерден къоруп сакъламакъ учун артдагъы йыллар чакъны алышынывуна гёре зараллы аврувлагъа ва зиянлы жанлагъа къаршы агъулу дармалар къоллана. Шону учун, гьар йыл болмаса да, чакъда бир Россельхозцентрны регион ва ерлердеги къуллукъчулары булан байлавлукъда гьакълашып иш гёрмеге таклиф этилине. Дарманланы оьлчевлерин, сан янын токъташдырывдан хантав къалмагъа ярамай. Сонг да, ишни заманында ва дарман уруп битген сонг, къорув алатланы низамын бузмай сакъламасакъ бажарылмай. Санларыбызгъа, савлугъубузгъа зарал болмасын учун, аманлыкъны чараларына гёз юммагъа тюшмей.
Шо гьакъда унутмайыкъ, гьалиги заманда нечик ишлемеге тюшегени, дарманланы сакълавну ва къоллавну талапларына жаваплы кюйде янашыв тарыкъ.
Хайырыгъызны къолдан чыгъармагъыз
Бу йыл бизин республикабызны бахча-бавларындан юрт хозяйство къуллукъчулар, дачасы, топуракъ пайы барлар барысы да бирче 1,5 миллион тон авлакъ ниъматлар, 300 минг тон емишлер ва шо даражада пастан-харбуз оьсдюрюп къайтармагъа умут эте. Неге десегиз, айлана якъдагъы ич ва тыш талапланы гьисапгъа алмай къойсакъ, хайыр этмеге четим бола. Айтмагъа сюегеним, янгы тюшюмлени ишлетивню, сакълавгъа салывну ва сатывгъа чыгъарывну сырларына толу кюйде тюшюнмесек, хайыр къолдан чыгъажакъ. Лап да аслу борч – оьсдюрюлген авлакъ ниъматланы, емишлени, юзюмню ва оьзгелерин къоллавчуланы талапларын, пачалыкъны тапшурувларын гьисапгъа алып алданокъ дыгъарлашыв да агьамиятлы масъала. Къыставуллу гюнлерде, тюшюмлер толу кюйде къайтарылагъан заманда дыгъарлашывлар этегенлер тас этивлеге тарый, ломайчылагъа алданып, оьзлер ломай къазанчындан магьрюм къала.
Тюшюмню эрте ва орта чакъда бишеген журалары аслу гьалда ишлетилине ва сатывгъа чыгъарыла. Мисал учун, бавлардагъы емиш тереклени тюбюне тюшгенлерин де ташламай къакъ этегенлер, къурутагъанлар гьали де къаршылаша. Сынав токъташдырагъан кюйде, емишлерден къурутулуп этилинген къагъында холодильникге салып бузлатылынгъанларындан эсе витаминлери, пайдалы маддасы бузулмай 80-90 процентлери сакълана. Шону учун къурутулунгъан къакъдан гьазирленген компотлар да адамланы – уллуну ва гиччилени савлугъуна бирни йимик пайдалы ва югъунчлу деп санала.
Чачыв, сийрек этив ишлер юрюле
Дагъыстанны тав, тавтюп ва тюзлюк бойдагъы топуракъларында тюшюмлер оьсдюрювню имканлыкълары гьава шартлагъа гёре башгъа-башгъа бола. Денгизбой топуракъларда йылда эки-уьч гезикде чачыв ишлени оьтгерип, тюшюмюн алагъанлар къаршылаша. Яшылчалардан, хыярдан, согъандан ва оьзге авлакъ ниъматланы ерли жураларын болдурувда топлангъан сынавгъа намуслу ва бажарывлу кюйде янашма герек.
Бахча-бавларда орнатылынгъан емиш тереклени, юзюм борлаланы артыкъ осал ва зараллангъан бутакълары буталып тайдырыла. Бутайгъанда, тюпгючлер къоймай, яралар салмай иш гёрмеге таклиф этилине. Бир уллу терекни бир гиччи ярасы да къурутмагъа болагъаны гьакъда унутмайыкъ.
Сийрек чачылгъан согъанны башы уллу бола деп де негьакъ айтылмай. Сийреклешдирив ишлер бахча-бавлардагъы юрт хозяйство оьсюмлюклени гьалына къарап оьтгериле.
Юзюм борла къуллукъну кёп сюе
Юзюм борла адамлар тезги заманлардан тутуп пайдаландырмагъа башлагъан сыйлы кёп йыллыкъ оьсюмлюк санала. Гьалиги заманда да юзюмню къыр орманларда къуллукъ этилмесе де оьсеген журалары къаршылаша. Юзюмлюклерде буса янгы орнатылынгъан борлаланы толу тюшюм береген даражасына етишдирмек учун, азындан, беш-алты йыллар къуллукъ этмесе бажарылмай.
Июль айда юзюмлюклерде борлаланы бийик оьсген башлары оракъ булан бутала ва шону булан бирче тюшюм береген бутакълардагъы япыракъланы къолтугъундан оьсеген чумаллары тайдырыла. Шолайлыкъда, борла оьсдюрюлеген сыдралардагъы борлалар тазаланып, бою-сою алышынып, япыракълары да тюшюмге къуллукъ этмеге муштарлы бола. Июль айда юзюмню орта бишеген жураларыны тюшюмю къайтарыла. Айтмагъа сюегенибиз, юзюм бав салагъанда да эрте, орта ва геч бишеген жураларын айры-айры ерлерде оьсдюрсе, къуллукъларын кютмеге тынч болажакъ.
Сакълавгъа салынагъан ерлер гьазирлене
Уьстде де эсгерилгени йимик, емиш яда овощлар болсун – олар сакълавгъа салынмай ишлетилине ва сатывгъа чыгъарыла. Кёп йыллыкъ сынав аянлашдырагъан кюйде, овощланы, юзюмню ва емишлени геч бишеген сайламлы тюшюмлери сакълавгъа салына.
Шону учун айлана якъдагъы талапланы да гьисапгъа алып иш гёрмеге тюше. Айтмагъа сюегеник, емишлер ва овощлар сакъланагъан ерлер тазаланып, акъ чабылып, сырланып, дарманлар булан ишлетилинип онгарыла. Бизин республикабызда авлакъ ниъматланы ва емишлени сакълавгъа салагъан уллу имаратларда 70 минг тонгъа ювукъ тюшюмню сакъламагъа имканлыкълар болдурулгъан. Узакъ къоймай шону къадарын бизин республикабызда 100 минге етишдирмеге умут этилинегени гьакъда айрыча эсгерме тюше.
Сакълавгъа салынагъан емишлени, овощланы ва шолардан ишлетилинип гьазирленген малланы тахчалагъа тизгинчеге алданокъ жураларын, къачан гьазирленген заманын, не ерде оьсдюрюлгенин токъташдырып, шагьатнамаларын язып белгилемеге таклиф этилине.
Гьазирлеген Къ. КЪАРАЕВ.
Сурат интернетден алынгъан.
