Буйнакск районну Тёбен Къазаныш юртундан кёп белгили, пагьмулу алимлер, язывчулар, шаирлер, жамият ва политика къуллукъчулар, муаллимлер, врачлар ва оьзге касбучулар чыкъгъан. Оланы гьариси бары да тармакъларыбызда шайлы къошум этген, халкъ арада абур-сый къазангъан. Бугюнлерде де бу юртдан чыкъгъан уллу наслуну асил ёлларын юрютеген жагьиллер  аз тюгюл.

Адамны гёзлери йимик назик, инче, сигьрулу гючю булангъы дагъы башгъа саны ёкъдур. Шолагъа багъышлап дюньягъа айтылынгъан шаирлер де кёп маъналы шиърулар  яратгъанлар. Омар Хаям оьзюню бир шиърусунда: «Гёзлер сёйлемеге де, насипликден къычырмагъа да  яда йыламагъа да бола.  Гёзлер гьакъылынгны айландырма да, ругьландырма да бола. Тек гёзлер алдатма болмай…»,–деп  язгъан.

 

Гертиден де, бизде, къумукъларда да шолагъа байлавлу ойлашдырагъан тенглешдиривлер, айтывлар, аталар сёзлери бар. Мисал учун,  «Гёзюмню бебейи йимик къоралайман, аявлап сакълайман» деген сёзлени  эл арада кёп эшитебиз. Шу калималаны  уьстюнде ойлашып, мен де заман-заман: «Гёзлени ярыгъы, нюрю сёнеген, шоланы пашманлыкъгъа дёнеген гюнню Яратгъаныбыз биревге де гёрсетмесин» деймен. Гёзлер гёрмейген болса, биз дюньяны ярыгъындан, айланабыздагъы гёзелликден, гьайранлыкъдан магьрюм къалма болабыз. Тунлукъну ичинде оьмюр-боюн оьтгермеге ким сюе. Медицина тармакъда аз буса да, ишине жаваплы кюйде янашып, аврувлар булан илиякълы кюйде гелишип болагъан гьаракатчы  врачларыбыз бары бизин къувандырмай болмай.

Мен сизин олайлардан бири болгъан тёбенкъазанышлы  бугюнлерде Буйнакск район поликлиникада чалышагъан врач-офтальмолог Гюлженнет Мустапаевна Казакова булан таныш этмеге сюемен.

Гюлженнет булан ёлугъуп, биз гёз аврувлагъа байлавлу лакъыр этдик.

– Мен лакъырыбызны адатлы соравдан башлама сюемен. Яшлар касбу танглайгъанда, ата-анасыны ёлун узатма сюегенлер бола.  Сен врачны касбусун нечик сайладынг? Уьюгюзде докторлар сама ёкъму?

– Врачлар чы ёкъ. Мени атам асгер къуллукъчу. Ол дыгъар байлап, биз агьлюбюз булан бир вакъти Мычыгъышда яшадыкъ. Менден эсе бу касбума анам бек гьасирет эди. Гиччиден берли магъа  докторну иши къатынгишилеге бек къыйыша деп айта турду. Даим тама турса, таш да чартлай дегенлей, огъар къулакъасып, оьзюм де шо ойгъа гелип къалдым. Студент йылларымда не ерге къайсы врачлар етишмей, адамлагъа нечик кёмек этмеге бола  экен деген ой геле эди.  Ахтарып къарадым, лор врачлар етишмейгенни билдим. Тюзю,  адамланы гёзлерини ич челтир пердевю  нечик бола, бир гиччинев гёзлеге не къайдада  операциялар эте экен деп  ойлай эдим. Ондан къайры, гиччиде согъуп, тигип, минчакълардан тикме тигив этмеге кепим геле эди. Шолай назик ишни кютюп  болгъан сонг, гёзлеге операция этмеге тюшсе, бажарарман деп ойлашдым ва врач-офтальмолог болмагъа токъташдым.

– Касбунга байлавлу  айтсакъ, савлай Россияны алгъанда,  25 миллион адамны гьар тюрлю гёз аврувлар къыйнайгъаны белгили.  Балики, сени алдынга гелегенлерден де  гьасил чыгъарма боладыр. Гертиден де, гёз аврувлар шолай кёп болгъанмы  экен? Шогъар да не себеплер бар?

– Тюзюн айтсам, коронавирусну заманында, врачланы алдына гёзлерин яда башгъа санларын тергетмеге гелегенлер аз болгъанны эслей эдик. Неге тюгюл, сиз де билеген кюйде, адамлар яман аврув югъардан къыргъа чыкъмагъа къоркъа эди. Шо себепден де  аврувлар артма башлады, 2 йылны ичинде авруйгъанланы санаву  кёп болду. Гьали  ата-аналар яшларыны савлугъуна агьамият берегени сююндюре. Бир тетигин  гёрсе яда  эслесе,  шоссагьат чаба туруп врачлагъа барагъанлар бар.  Шо тайпа алда йимик авруйгъан ери  тайып къалар деп къол силлемей, оьзбашына  дарман этмеге де  къарамайлар.

–Гёзлени савлугъун не вакъти, къайсы чагъында  тергетсе яхшы экен?

–Шогъар байлавлу айтсам, йылда бир керен сама гьар ким врачланы къаравундан чыкъса, инг башлап оьзлер, сонг докторлар  учун пайдалы. Айрокъда  40 йылдан тутуп,  адам къаркъарасыны, гёзлерини гьайын этмеге тюше. Эртен тургъанда, гьар инсан  гёреген даражасы  нечик экен деп шогъар тергев бермеге герек. Ахшамлар гёзлеригиз таламы,  ачытамы, къычытамы,  гёз алдыгъызда  туман бар йимик боламы. Шолай янларына маъна  бермеге тарыкъ. Бир заманда да ишлерим битгенде, сонг барарман врачлагъа деп артгъа тебермеге ярамай. Бизин алдыбызгъа заманында гелмесе, сонг оланы аврувларын бакъмагъа къыйын бола.

Олай да, кёбюсю юртдагъылар бизге етишип де битмей, чола тапмай.  Мен англайгъан кюйде, янгыз турагъанлар кёп, хыйлыланы авлетлери Украина бойда, бирлерин къайгъылар басгъан.   Шолай гьар тюрлю багьаналар  булан адамлар савлугъуна къулакъасмай  къоя. Бир тайпалар бир гёзю  яда эки де гёзю бирдокъда гёрмейгенде геле. Шо заман врачлагъа авруйгъан адамгъа  адамшавлу кёмек этмеге четим бола. Бу масъалагъа байлавлу школаларда жыйынлар да оьтгеребиз, адамлагъа англатыв беребиз. Сонг да,  муаллимлеге де, юртлардагъы медсестралагъа да жамият, яшлар булан лакъыр этигиз деп  билдиребиз. Шолайлыкъда  бары халкъгъа маълумат етишип, адамлар савлугъуну гьайын этежек эди.  Тек нечакъы гьаракат этсек де, аврувлары оьрчюкмей туруп, врачны алдына барма сюймейлер.  Бирлери  Москвагъа, Санкт-Петербурггъа барып, онда  гёрсетебиз деп  планлар къуруп къоялар. О гёз аврув бир гюнню ичинде де оьрчюгюп гетмеге бола чы.

Яшланы алсакъ, оланы  гёрегенине байлавлу тетигин тапсакъ, шогъар гёре дарманлар язабыз. Ата-анасына нечик бакъма герекни англатабыз ва пелен вакътиде  тергевлерден чыкъмагъа гелерсиз деп буварыв этебиз. Мисал учун, бир айдан къаравуллайбыз  деп айтсакъ, бир йылдан гелегенлер бар. Гёзлерини гёрегени осаллашгъанда,  бизин кабинетлени таный. Шолай савлугъуна немкъорай янашмагъа бир де ярамай.

– Башгъа аврувлар гёзлерине яман   таъсир этмеге боламы?

– Озокъда бола. Мисал учун, шекер, юрек, неврология аврувлар тувра гёзлерине зиян гелтирмеге  бола. Нервалардан гёзлени къантамурлары къысыла.  Шону учун мен гьар заман неврологлар болсун, эндокринолог, терапевт,  кардиолог болсун оьзлени аврувларын бизге консультациягъа  бакъдырсын деп тилеймен

– Аслу гьалда яшланы арасында не йимик гёз аврувлар кёп ёлугъа?

–Гиччипавланы  арасында кёбюсю  арекдеги затны гёрмейгенлер, къылый къарайгъанлар ёлугъа.  Яшыны гёзлери осал гёрегенин эслемей къалагъан ата-аналар да бар. Олар авлетлени  гиччи вакътисинде медицина къаравлардан чыгъарып, савлугъу яхшы буса парахат болуп гетелер, тек артда хантавлукъ этелер. Айтагъаным, яшына школагъа барма чагъы етишгенде геле, оланы арасында биз гёрсетеген суратлардагъы бир уллу юлдузну да гёрмейгенлери чыгъып къала. Артда авлетине сен нете шону гёрмеймисен деп тамашалыкъ этелер. Сонг мен ата-анасына яшыгъыз кёп сюрюнеми эди, йыгъыламы эди деп сорайман. Олар йыгъылагъанына, сюрюнегенине мюкюр болалар. Шолар бары да осал гёрегенликни белгилери. Шо учун йылда бир керен сама гьар кес савлугъун тергетмеге тюше.  Кёбюсю яшланы гёзлерине телефонлардан, планшетлерден де  зиян геле. Телевизоргъа  къарангы уьйде ятып къарамагъа ярамай. Шогъар  айрылмай тикленип тура буса, 20 минут гёзлерине яллыкъ бермеге  герек, гьар тюрлю упражнениелер этмеге тарыкъ.

– Гёз аврувланы къайсы чинк де къоркъунчлудур?

– Инг де къоркъунчлусу–глаукома. Шону биринчи даражасында нечик де кёмек этмеге де боласан. Амма айрокъда 3-4-нчю даражаларында шолагъа бир зат да этмеге бажарылмай. Шо аврув гёзлени къанташывундан бола. Хантавлукъ этсе, адам  бирдокъда гёрмейген ерге етише.  Гёзю гёрмейген болгъандан къайры, шолар оьтесиз чыдап болмайгъан кюйде  аврума башлай.

– Сагъа бир де операциялар этмеге тюшгенми?

– Оьр технологияланы клиникасында интернатурада  охуйгъанда Сирияда, Россияны о якъларында  ишлеген сынаву булангъы дарс беривчю бар эди. Мен огъар тюшдюм. Ону булан бирче  гирип,  операциялар  оьтгермеге  уьйрене эдим. Бир керен биревню эки де гёзюне операция этмеге тарыкъ эди. Шо заман мен гьали бизге де ассистент болуп, ону операциягъа гьазирлемеге  ярайдыр дедим.  Шприцге дарманны да алып, огъар авуртагъаны  билинме къоймайгъан укол этдим. Сонг ахырынчы уколну этегенде, гёзюню ичиндеги къантамурлары бираз къызарып къалгъан эди.  Шо заман не болуп къалар экен деп бек къоркъгъан эдим. Мен тикмеге де  кёмек этдим. Насипге, 5 гюнден тигивлерин чечмеге гелгенде, гёзлери сав болгъанны гёрюп маслагьат болдум. Шо мени биринчи операциям магъа энниден сонг да иштагьланып ишлемеге гюч берди.

– Сени яшавунгда эсден таймайгъан къужурлу агьвалат болгъанмы?

– Болгъан. Буссагьатда да унутма болмайман.  Атамны атасы магъа  4 йыл болагъанда, Оьрдеги Къазанышгъа мавлетгеми  яда бир мажлисгеми алып баргъан. Онда ону атлар, жан-жанывар, тавукъ-мишик дегенлей сакъланагъан дачасы болгъан.  Шонда  атамны къардашы вёре,  сакъ болугъуз, жанланы янына бармагъыз,   адамны уьстюне атылагъан бек яман хораз бар деп билдирген. Олар да яхшы деп къойгъан буса ярай.  Мен де, баягъы, гиччи яшман чы. Барын  да хантавлатып,   хоразлар бар ерге гирип къалгъанман. О хораз да уьстюме  атылып, йыгъып мени чокъуй тургъан, бетимни гьар еринден  ярып,  къангъа бёлеп къойгъан. Уьйдегилер мени гёзлеримни чокъугъан деп,  бек къоркъгъанлар, къувун тюшюп гетген.  Шогъар уллатам оьтесиз къыйналгъан.

– Врач болгъанынга гьёкюнмеймисен? Янгыдан касбу сайлама тюшсе, не этежек эдинг?

–Мен  сурат этмеге, йиплерден гьар зат сокъмагъа сюегенге  дизайнер, архитектор боларман деп тура эдим. Шолай ойларым бар эди. Ахырда дизайн ишни гьар къатынгиши булай да билмеге тюше деп ойлашдым.  Неге десегиз, уьйню тизеген, ону гёзел этип, онгайлыкълар болдурагъан къатынгишилер чи. Ону мен охумасам да билермен деп къойдум.  Врач болгъаныма  бир де гьёкюнчюм ёкъ. Оьзге ишлеге алышдырмас эдим. Мен, Аллагь буюрса, касбу  даражамны камиллешдирмеге, оьсмеге мурадым бар. Уллу операциялар оьтгермеге хыял этемен. Поликлиникада олай имканлыкълар ёкъ. Бир-бир аппаратлар етишмей. О саялы биз аврувланы Магьачкъалагъа бакъдырма борчлу болабыз.