***
Яшмын яшнай, кёк кёкюрей…
Майда авлакълар
Гюл ийис чача.
Йырлайгъан къушлар
Гёнгюнгню ача.
(«Айлар», Абдулмежит МЕЖИТОВ)
Гюнню шавлалары айланадагъы топуракъгъа, оьсюмлюклеге, жан-жаныварлагъа, адам-инсангъа исив бермеге башлай. Демек, май язбашны белгилейген аслу уьчюнчю гьайбатлы, гёзел, гюлшан айы…
Яшмын яшнай, кёк кёкюрей. Берекетли явунлар айлана якъдагъы бав-бахчаларда чачылгъан язлыкъланы, отлавлукъланы тирилтип, жанлы табиат тюрлене. Сигьрулу яшыл-гёкшылт тюслери уллуну да, гиччини де бир йимик сукъландыра. Бавчуланы, овощ оьсдюрювчюлени чи, гертиден де, гёнгюн ача, загьматгъа ругьландыра.
Шолайлыкъда, къоллавчулар учун лап да тарыкълы ашамлыкъ, сурсат малланы болдурувгъа байлавлу юрюлеген къурч гьаракат бошамай язбаш авлакъ ишлер давам этилине.
Язбаш − авлакъ ишлени лап да къыставуллу вакътиси. Шону учун топуракъгъа ва оьсюмлюклеге къуллукъ этив булан оьз яшавун байлагъан тайпалар да, демек, юрт хозяйство къуллукъчулар заманны гьар минутун асувлу кюйде къоллама къасткъыла. Неге десегиз, янгы тюшюм учун юрюлеген къайратлы гьаракатда бары да агротехника къуллукъларын оьз болжалларында сан яны акъсамайгъан кюйде оьтгермесек, сынав ташдырагъаны йимик, мол тюшюмлер оьсдюрмеге ва къайтармагъа бажарылмай.
Тереклер орнатыв
ва шитил салыв тамамлана
Кёп йыллыкъ юрт хозяйство оьсюмлюклени – емиш тереклени ва уьлкюлени, юзюм борлаланы, роза гюллени орнатыв ва шолай да, овощланы, яшылчаланы чачыв аслу гьалда тюзлюк бойдагъы районларыбызда май айны биринчи яртыларында тамамлана…
Тюзю, тюзлюкде денгизбой топуракъ пайларда овощланы ва яшылчаланы язбашдан гюз болгъунча уьч гезикде чачып оьсдюрмеге де бажарыла. Тек тюзлюк бойда язбашда чакъда-чакъда еллер кёп болагъаны саялы, исивге ий хыярны май айны ахырларына таба чачмагъа таклиф этилине ва хытанларын гётермей ерде тюпде къоюп оьсдюре.
Тереклени, уьлкюлени орнатагъанда, шитилни салагъанда ерли кюйлевючлерден ва агъач яллагъан таза кюлден пайдаланыв да топуракъ булан доланагъанлагъа хайыргъа токътай. Янгы орнатылынгъан яш тереклени яда буса уллу тереклени тарыкъсыз бутакъларын бутап тайдыргъандан сонг, яралары бар ерлерин сыр, пластилин яда буса гёкташ булан киреч къошулуп гьазирленген бордос сув булан ишлетсегиз, зарал болмас. Бир уллу терекни бир гиччи яра да къурутма боладыр деп негьакъ айтылмай. Неге десегиз, яралы ерлерине зараллы аврувлар ва зиянлы жанлар къабунма муштарлы бола.
Сугъарыв, каза урув
Явунлардан тюзелген юрт хозяйство оьсюмлюклени заралдан къорумакъ учун, май айда каза урув ишлер генг кюйде оьтгериле. Неге десегиз, бавукъ ерде-хасилерде, участкаларда чёп отлар да чалт оьсмеге башлай. Сынавлу авлакъчылар таклиф этеген кюйде, явунлар къыт бола буса, озокъда, сугъарыв ишлени де гечикдирмей юрютмеге тюше.
Дагъыстанны тюзлюк боюнда язбашда эшеген гючлю еллер сугъарылгъан ерлени топурагъыны уьстюн къатдырагъанын гьисапгъа алып, гьар сугъарывдан сонг каза урула. Ёгъесе, сугъарылгъандан сонг уьстю къатар ярылгъан ерлерде топуракъ оьзюню бавукълугъун тас этер. Шону учун каза урув ишлер сизге топуракъны бавукълугъун сакълама ва чёп отлардан тазалама имканлыкълар яратажакъ.
Вёрегиз, емиш береген тереклер чечек ачагъан вакътилерде сугъарылмай. Янгы орнатылынгъан емиш тереклени, уьлкюлени ва юзюм борлаланы тюбюню бавукълугъуну гьалына къарап, чакъда-чакъда сугъара турмагъа тарыкъ. Шону учун сув къыт ерлерде сугъарывну тамчылатып сугъарагъан къайдалары къоллана. Артдагъы йылларда тамчылатып сугъарыв тереклени, борлаланы арасында, айланасында тарыкъсыз оьсеген чёп отланы оьсювюн четимлешдирегени гьакъда да белгили.
Айланасында къазылып гиччи ойтанлар этилип сугъарылгъан сонг тереклени ва уьлкюлени тюплерине къый болуп битген полукъну тёксе, топурагъы ярылмажакъ ва бавукълугъу узакъ замангъа сакъланажакъ. Сув булан ерли кюйлевючлени гьазирлеп бирче берегенде уллу тереклеге бир-эки челек, гиччилерине буса челекни ярты этип тёксе де ярай. Тавукъ яда гьайван-малны тюбюнден чыкъгъан полукъну къоллайгъанлар ону сувгъа салып бир жума къайната. Токътагъан сонг бир ва кёп йыллыкъ юрт хозяйство оьсюмлюклени сугъарып азыкъландыра.
Бав бюрлюген ва бав жиелек
Гьалиги заманда бизин республикабызны тюзлюк бойдагъы районларыны топуракъларында бав бюрлюген (малина) ва бав жиелек (клубника) генг кюйде оьсдюрюле. Демек, татли ниъматланы онлар-юзлер булангъы гектарларда оьсдюрегенлер де къаршылаша.
Сувлар эркин, кюйлевючлер толу берилеген ерлерде − Къызылюрт, Хасавюрт, Бабаюрт, Хумторкъали районларда бав жиелекден ва бав бюрлюгенден мол тюшюмлер оьсдюрюле ва къайтарыла. Муна шо саялы да, олагъа этилинеген къуллукъланы да оьз болжалларында сан яны булан оьтгермек парз. Айтмагъа сюегеним, дарман ургъунча, азыкъландырыв ишлени башлагъынча, емиш уьлкюлени зараллангъан яда буса къуругъан бутакъларын тайдырагъанда йимик, бав жиелек бийлеген хасилерден заманы оьтюп къурума турагъан тюплерин тайдырып, сонг янгы амалгъа гелгенлерин танглап къуллукъ этигиз. Авлакъ ниъматланы, емишни зараллы аврувлардан ва зиянлы жанлардан къоруп сакъламакъ учун тийишли чараланы гёрсегиз, тас этивлеге ёл берилмес.
Картопгъа да къуллукъ этме тюше
Картоп − бизин аслу ашыбызны бириси. Тек не этерсен, айлана якъдагъы базарларда эсгерилген тамурлу картоп алывчулар учун багьа олтура. Дагъыстанда ону оьсдюрегенлер аз болгъан. Шону алдын алмакъ учун артдагъы вакътилерде регион, ерли гьакимият къурумланы янындан да картоп чачылагъан майданланы артдырывгъа ва шону учун сайламлы урлукъланы къоллавгъа тергев гючлене бара.
Бу йыл оьтген йылдан эсе 2 минг гектаргъа картоп кёп салмагъа умут этиле. Шону гьисапгъа алып, картоп ва оьзге тюрлю авлакъ ниъматланы оьсдюрегенлеге пачалыкъ кёмек гьисапда субсидиялар берилежегине де умут бар.
Оьзге тюрлю авлакъ ниъматланы йимик картопну да гьар бойну гьава шартларына гёре ерли журалары пайдаландырыла. Картопну оьсдюрмек учун огъар оьзтёрече къуллукъ этмесе бажарылмай. Эрте, орта ва геч бишеген жураларына гёре сугъарыв, каза урув ишлени ва шолай да гётерилип гелеген хытанларыны тюплерине топуракъ тартыв ишлени оьз болжалларында оьтгермеге таклиф этилине. Алданокъ ерли кюйлевючлер ва агъач кюлден гьазирленген азыкъ булан картопну урлукъларын пайдаландырыв тюшюмню тас этивлерден къоруй ва моллугъуна кёмек эте.
Картопну салагъанда гьар тюпге бир-эки лапатка полукъ ва шону булан бирче ярты стакан оьлчевдеги агъач яллагъан кюл бериле. Картопну хытанларыны аманлыгъы да тюшюмню моллугъуна ишлейгени гьакъда унутма тюшмей ва шо саялы да оьзге журалы зараллы жанлагъа йимик колорадо къонгузакъгъа да къаршы дарман урув ишлени оьтгерив асувлу болур.
Авлакъ ниъматланы аслам къоллама герек
Дагъыстан − аграр республика. Дагъысын айтмагъанда, гьар йыл бизин регионда 1 миллион ярым тонгъа ювукъ авлакъ ниъматлар-овощлар оьсдюрюле.
Артдагъы йылларда овощ оьсдюрювчюлер теплицаларда памидор ва хыяр салып къуллукъ этмеге, къазанмагъа амракъ болгъан. Теплицаланы умуми майданы 700 гектар бар. Шону булан дазуланмайлы, гележекде ачыкъ авлакъларда да къапустаны, морковну, гьабижайны, согъанны, чювюннюрню, бурчну, къарабадиржанны ва оьзге язлыкъланы оьсдюреген майданларын дагъы да 3 минг гектаргъа артдырмагъа таклиф этилинген.
Айтмагъа сюегенибиз, гьалиги заманда авлакъ ниъматлар бизин тепсилерибизни толумлашдырмагъа герек. Шону учун бав-бахчаларда язлыкъланы тас этивлеге тарытмайлы, юрт хозяйство продукция оьсдюреген предприятиелеге, бавчулукъ жамиятлагъа ва шолай да сабанчы агьлюлеге оьсюмлюклеге этилинеген къуллукъланы камиллешдирме тюшегени гьакъ. Неге десегиз, савлукъ сакълав тармакъда чалышагъан алимлерибиз ва касбучуларыбыз ташдырагъан кюйде, бизин аш тепсилерибиздеги сурсатны овощлагъа тиеген пайы 50 процентинден кем болмагъа тюшмей.
Таклиф бизден – иш сизден!
Къ. КЪАРАЕВ.
