Зайдин ЖАНБОЛАТОВ:
Дагъыстан Россияны регионларыны арасында аграр республика гьисапда танывлу. Демек, пачалыкъны ва халкъны сурсат аманлыгъын болдурувда лайыкълы къошум болдура. Шолайлыкъда, йылдан-йылгъа юрт хозяйство малланы болдурув учун юрюлеген гьаракатда натижалар къолайлаша бара. Етишилген натижалар булан дазуланмайлы, юрт хозяйство продукцияны оьсдюрювде айлана якъдагъы алдынлы сынавну къоллап, илму-техника имканлыкълардан пайдаланывгъа, бажарывлу касбучуланы гьазирлевге тергевню артдырыв – бугюнню аслу масъаласы.
Алгъа салынгъан агьамиятлы борчну яшавгъа чыгъарывда алдагъы йылларда йимик бугюнлерде де Магьаммат Жамболатовну атындагъы Дагъыстан пачалыкъ аграр университетни коллективи борчларына намуслу кюйде янаша. Эсгерилген оьр охув ожакъда йылда 6 минг студент билимлерин камиллешдире. Оланы билимлерин камиллешдиривде 60-дан да кёп профессор ва 180-ге ювукъ илмуланы кандидатлары оьр билимли юрт хозяйство касбучуланы гьазирлевде ортакъчылыкъ эте.
Гьали-гьалилерде эсгерилген оьр охув ожакъны башчысы республикабызны маълумат къуралларыны къуллукъчуларына алгъа салынгъан агьамиятлы борчланы яшавгъа чыгъарылывуна байлавлу эркин кюйде баянлыкъ берген.
– Зайдин Магьамматович, арадан оьтген вакътини ичинде сиз башчылыкъ этеген университетде не йимик натижалагъа етишилген?
– Лакъырыбызны оьр охув ожакъны тарихинден башласа яхшыдыр. 1932-нчи йылда июн айны 29-нда Дагъыстанда Горский институтну (Темиркъазыкъ Осетия) кюрчюсюнде юзюмчюлюк-емиш институтун къурмакъ учун къарар къабул этилине. Арадан эки йыл оьтген сонг Дагъыстан юрт хозяйство институтгъа айлана. 2012-нчи йылда аграр университетни даражасына лайыкълы бола. Шо вакътини ичинде кёп ректорлар, дарс беривчюлер алышынгъан, касбучулар чыкъгъан. Мени атам Магьаммат Мамаевич эсгерилген оьр охув ожакъгъа 40 йыл башчылыкъ этгени гьакъда айрыча гьюрмет булан эсгермеге тюше. Айтмагъа сюегеним, оьзюм де атамны сынавундан пайдалана туруп, бугюнлерде алгъа салынгъан борчланы яшавгъа чыгъармакъ учун гьар студент оьзю танглагъан касбугъа толу кюйде ес болсун учун гьаракат этемен.
Озокъда, базар экономиканы шартларында талаплар да алдан эсе башгъа, билим беривде, касбучуланы гьазирлевде янгы къайдалагъа гёчмесек бажарылмай. Айтмагъа сюегеним, студентлени умуми билимлеринден эсе хас касбугъа гёре англавларын болдурув агьамиятлы. Гьалиги заманда Интернетни имканлыкъларын къоллавдан къачмагъа да тюшмей. Шону учун биз де республикабыздагъы школалар ва производство предприятиелер булан байлавлукъда иш гёребиз. Алдагъы заманларда памидорну, гьабижайны тавукъланы 40-50 гюнлерден оьсдюрюп хайыр этмеге бажарылмай эди. Сайламлы урлукъланы болдурув, жынслашдырыв ишлени агрономия ва ветеринария къуллукъланы камиллешдирив булан бирче сан яны тетиксиз емлени оьсдюрюв-гьазирлев тергевсюз къалмай. Янгы къайдалар айлана якъдагъы талапланы гьисапгъа алып, охутув ишлерибизде пайдаландырыла. Бар имканлыкълар толу кюйде пайдаландырыла десем, дурус болмас. Алгъа салынгъан борчланы 70 проценти яшавгъа чыгъарыла, къалгъан 30 процентине байлавлу болуп илму центрланы къурмакъ учун чаралар гёрюле.
– Гертиден де, тетиксиз сурсат малланы болдурув учун юрюлеген гьаракатда къуллукъланы сан яны аслу ерни тута. Шону гьисапгъа алып, сиз башчылыкъ этеген оьр охув ожакъда борчлар алышына, къайсылары лап да агьамиятлы деп белгиленген?
– Къоллавчуланы талапларын – оланы сурсат аманлыгъын ва савлугъун беклешдирив учун сан янлы юрт хозяйство малланы болдурувгъа алда йимик гьали де аслу тергев бериле. Оьсюмлюклени ва гьайван-малны, къушланы зараллы аврувлардан, зиянлы жанлардан къоруп оьсдюрюв учун тарыкълы дарманланы гьазирлевде бизин коллектив бир къадар натижаланы къолда эте. 10 тюрлю зараллы аврувлагъа къаршы янгы дарманлар чыгъармагъа башладыкъ. Шолардан гьалиги заманда оьзге регионланы юрт хозяйство къуллукъчулары да асувлу кюйде пайдаланып тура. Тюзлюк ва тавтюп бойларда йимик тавларда да юрт хозяйствону оьсдюрювге тийишли тергев бермесек, адамланы башалман кюйдеги гёчювю давам этилине ва халкъ саниятларына, тавларда яшайгъанлар учун мердешли касбулагъа арт бериле. Шону алдын алмакъ учун муниципал къурулувларыны администрациялары булан байлавлукъда касбучуланы гьазирлевге тергев арта.
– Университетни билим берив программасында оьсюв базар аралыкъланы дыгъарлашыв девюрюнде не йимик имканлыкълар булан байлавлудур?
– Бизин билим берив программабыз толу кюйде регионну экономикасы булан байлавлу. Озокъда, айлана якъдагъы ич ва тыш базарлардагъы гьал да теренден ахтарыла ва охутув программагъа гийириле. Артдагъы вакътилерде бизин оьр охув ожакъда агропромышленный тармакъда къоллавчуланы сан янлы, экология якъдан таза продукция булан таъмин этивге айрыча тергев бериле. Гамишлер, тюелер оьсдюрюв хайырлы саният экени гьакъда унутмайбыз. Шону гележекде студентлеге де сингдирмеге къаст этилежек. Чалтик оьсдюрювде къолдан чыгъарылгъан имканлыкъланы янгыдан ишге къайтарыв агьамиятлы масъала. Шону сырларына тюшюнмеге студентлени де охувдан ва сынавдан мисаллар алынып, билимлери камиллешдириле.
Гьар регионну оьзюне хас мердешли саниятлары бар. Ашлыкълар аслу гьалда бизин республикабызгъа оьзге ерлеге йимик Ставропол крайдан ташыла, напдан гьазирленген маллар Аштархандан гелтириле …Айтмагъа сюегеним, гьар регион оьзюню дазуларыны ичиндеги имканлыкъланы къоллап иш гёрмеге герек. Шону учун уьч талап салына. Биринчилей, регионланы экономикасы учун хас мердешли тармакъланы оьсдюрюв пачалыкъны янындан тергевсюз-кёмексиз къалмагъа ярамай. Регионлардагъы оьр охув ожакъланы пачалыкъ оьлчевдеги масъалаланы кютмеге гючю чатмай, имканлыкълары ёкъ. Экинчилей, гьар регионда мердешли тармакълар учун тийишли къуллукъланы болдурувгъа арт бермеге тюшмей. Уьчюнчюлей де, къуллукълагъа харлы тайпалар уьстдеги эки де талап яшавгъа чыгъарылмаса, озокъда, борчлар да йырылагъаны гьакъ. Тапшурувлар берип къойгъан булан, кёмеклешив болмаса, иш тораймай.
– Зайдин Магьамматович, бизин республикабызны районларында ерли экономиканы башгъа-башгъа талапларын гьисапгъа алып, аграр университетге студентлени къабул этив нечик салынгъан?
– Шо якъдан алгъанда бизин регион Россия Федерацияда аслу беш регионланы сыдрасында. Гьали болгъунча йылда юрт хозяйство предприятиелени, ерли гьакимлик къурулувлары булан байлавлукъда ЕГЭ-ден баллары етишмесе де, 10-15 адамгъа оьр охув ожакъгъа тюшмеге имканлыкъ бола эди. ДР-ни башчысы Сергей Меликовну сиптечилиги булан бизин ерли экономикада къаршылашагъан къыт касбучуланы гьазирлемек учун пачалыкъны янындан тийишли оьлчевде харж айырылып гёрсетилди. Райондан гёрсетилинген абитуриентни къабул этип гьазирлемек учун гьакъ республиканы янындан тёленежек. Шолайлыкъда, юрт хозяйство предприятиени, охув ожакъны ва студентни де къуршап дыгъар да этилежек. Шо дыгъаргъа гёре оьр билимли касбучу охуву битген сонг уьч йыл юрт хозяйство предприятиеде ишлемеге борчлу болажакъ. Мени гьисабымда, шо кюйде болма да тюше.
– Охуву тамамлангъан сонг оьр билимли касбучулагъа оьр охув ожакъны янындан ишге тюшмек учун кёмек этилеми?
– Ерли экономиканы мердешли тармакълары учун тарыкълы касбучуланы гьазирлев булан аграр университет бугюн тюгюл, йылланы узагъында машгъул болуп тура. Гьалиги заманда бизин охув ожакъгъа да оьзгелерине йимик яш касбучуланы ишге къуршамакъ учун къол ялгъамагъа тапшурув берилген. Тюзюн айтсам, мен шо тапшурув булан рази тюгюлмен. Биз тюнегюнгю студентлени производствогъа къуршамакъ учун ерлердеги юрт хозяйство, ветеринария управлениелени башчыларына ва шолай да ДР-ни юрт хозяйство ва сурсат министерлигине таклиф этебиз. Яш касбучулар биз этген таклифлеге гёре: «Мен нечакъы алапа алажакъман?», – деп сорай. Шо соравгъа биз жавап бермеге болмайбыз. Озокъда, алапасы рази къалдырмайгъан гезиклерде яш касбучуланы гёзю тышда къазанч этмеге ерлер ахтаражакъ.
Бизин лап да бажарывлу студентлерибизни сынав алмакъ учун Москва, Воронеж, Курск областлагъа, Краснодар, Ставропол крайлагъа бакъдырабыз. Эсгерилген регионларда олагъа 50 мингден кем болмайгъан оьлчевде алапа бермеге де рази. Озокъда, олар бизин республикабызда къалса, юрт хозяйство экономиканы оьсювюне лайыкълы кёмек болажакъ эди.
– Аграр университетде гьалиги талаплагъа гёре илму-ахтарыв ишлени салынгъан кюю рази къалдырамы?
– Гьар девюрню оьзтёрече оьзюне хас аламатлары бола. Совет де=вюрде бизин охув ожакъны къуллукъларына харлы 1500 колзхозлар, совхозлар бар эди. Гьалиги заманда алдынлы технология къайдаланы мадарлы юрт хозяйство предприятиелер тышдан сатып алмагъа муштарлы болгъан. Мисал учун айтсакъ, Къызлардагъы агрокомплекс, Дербентдеги коньяк заводлар Италиядан орнатмакъ учун борлалар да сатып ала, касбучуларын да чакъырып, дыгъарлашып иш гёре. Бизин аграр университет гележекни гёз алгъа тутуп, айлана якъдагъы талаплагъа гёре Тимирязев академия, Аштархан политехника университет, Къырым ва Краснодар университетлер булан байлавлукъда илму-ахтарыв ишлер булан машгъул бола. Шолай байлавлукълар Азербайжан, Уьзбекистан булан да юрюле…
– Оьтгерилеген ахтарывлагъа гёре гьалиги заманда бизин республикабызны экономикасы учун къайсы касбуланы гьазирлев лап да агьамиятлы?
– Юрт хозяйство экономика, информатика, ветеринария, зоотехния, юрт хозяйство машинлер булан ишлейген, агрономия ва биотехнология тармакълар учун касбучуланы гьазирлевге аслу тергев бакъдырыла.
Гьазирлеген Къ. КЪАРАЕВ.
