Миллетни инг уллу байлыгъы – ону тили. Тек неге буса да, бизин яшав шартларыбыз алгъа баргъан сайын, тилибизни унутагъан, яш наслу ана тилинде сёйлегенни гьайын этивге немкъорай янашагъан болгъанбыз. Айрыча милли уяныву булангъы кёп агьлюлени эсге алмагъанда яшлары ана тилинде сёйлейгенлери аз болагъаны ойлашдыра.
Бетлеп айтагъаным да тюгюл, оьмюрюню боюнда тилни оьсювюне, ахтарывуна къуллукъ этип гелген яда милли маданият, адабият, инчесаният тармакъда чалышагъан белгили адамларыбызны яшлары да, оланы яшлары да ана тилинде сёйлемейгени тамашагъа къалдыра ва талчыкъдыра. Шагьарларда чы нечик де, ана тилинде сёйлейген яшланы санаву юртларда да да йыл сайын тёбенлеше. Ана тилни масъалаларыны айланасында кёп чаралар, жыйынлар оьтгериле, тек гьал яхшы якъгъа алышынмай деп ойлашсакъ да, этилеген ишлени токътатмагъа гьакъыбыз ёкъ.
Гьар агьлюде ана тил эшитилсин учун ону ортакъчылары оьз тилинде сёйлемеге герек тюгюлмю? Бары да школаларда ана тил дарслар тюзевлю кюйде юрюлмей, юрюле буса да, ата-анасы арза язып, ана тил дарслардан азат этмекни талап этелер. Яшларыны оюна гиччиден тутуп: «Ана тил тарыкъ тюгюл, ону гележегигизге пайдасы ёкъ», – деген пикруну оьзлер ата-анасы сингдире буса, яшлардан ва оланы гележек наслусундан не къаравулламагъа болабыз? Школаларда берилеген программагъа ва сагьатлагъа гёре уьйде, агьлюде ана тилин эшитмей буса, юрегин салып охужагъына шеклик тувдура. Шагьар школаларда ана тилни тыш тиллени уьйренеген къайда булан охутмагъа тезден заман болгъан.
Къарабудагъгент гимназияда кёп йыллар ана тил ва адабият дарсланы юрютеген белгили ва гьаракатчы муаллим Умсалимат Бутаева бизге алда язгъан макъаласында: «Ана тил – миллетни маданиятын, оьзтёречеликни, адабият ва тарихи эсделиклени сакълайгъан къуралы, лап да уллу жан азыгъыбыз, хазнабыз. Ана тилибизни асырап, аяп сакълама туврадан борчлу экенибизни гьар адам оьзю юрегинден англамагъа, къолундан гелеген гьаракатын этмеге тюше. Къумукъ тил ва адабият дарсланы юрютеген муаллимлер охувчуланы дюньягъа тюз къаравун тувдурмакъ, яшавгъа байлавлу англавларын генглешдирмек, чеберликни гьислерин сездирмек булан бирче, менменликни ругьунда тарбиялап, ата-бабаларыбызны яхшы пайдалы адатларын, мердешлерин янгыртып, оьзбашына яшама, эрши – аривню айырып бажарма уьйрете. Муаллимлени шу къайдадагъы ишлерин ата-ана якълап, агьамият берип, ортакъчылыкъ этсе, озокъда, дарсланы агьамиятлыгъы, къумукъ тилни абуру артар», – деп язгъан эди. Гертилей де, ата-ана инг башлап тергев этмесе бугюнгю гьалны яхшылашдырмагъа тынч тюгюл, гьатта бажарылмай.
20 йыллар алда ана тилни айланасында юртлардагъы гьал агьлюлерде де, школаларда да бютюнлей башгъа эди. Орамларда ойнайгъан яшлар бал татытып ана тилинде сёйлей эди. Школаларда ана тил ва адабият дарслар мекенли кюйде юрюле эди. Гьали йимик яшлар сюймей деп, арза да берип бармай къалмагъа ихтияры ёкъ эди. Демек, ана тилини къысматына жаны авруйгъанлар кёп эди. Оьрде эсгергеним йимик, яшав шартлар яхшы ва енгил болгъанда ана тилде сёйлемеге сюймейгенлени, ону хадирин билмейгенлени сыдралары артды. Озокъда, Интернетни имканлыкълары, янгы байлавлукъ технологиялар яшавубузда кёп енгиликлер гелтирген, тек яшлагъа бакъгъан якъда кёп гезиклерде ону пайдасындан эсе, заралы кёп. Яшлар сав гюнлер булан компьютерни алдында яда телефонну къолундан тюшюрмей пайдасыз оюнлагъа яда сайтлагъа гирип, башы манг болгъунча тура.
Ата-анасы гьайын этсе, Интернетни де тюз кюйде къолламагъа бажарыла. Эгер яшгъа ана тилни татывун, миллетини агьамиятлыгъын сездирсе, юрегине салса, яш оьзю сююп, гьакъ юрекден уьйде де, къырда да ана тилинде сёйлежеги гьакъ. Интернет торунда да сиптечи, миллетине юреги авруйгъан гьаракатчы адамланы къасты булан бизин миллетни тарихине, маданиятына, адабиятына, инче саниятына багъышлангъан маълуматлар ерлешдирилген. Айтмагъа сюегеним, яш болсун, уллу болсун, гьаваслыгъы бар адамлар ана тилин осал биле буса да, гьали оьз тилинде яхшы сёйлемеге уьйренмек учун имканлыкълар бар.
Бугюнлерде ана тиллени оьсювюню ва сакълавну инг аслу къуралы– тилни есилерини, агьлюню ва жамиятны ватандашлыкъ къараву. Ана тилинде гиччиден берли сёйлеп уьйренмеген, тек гьали уьйренмеге къасты бар адамлар учун дагъыстан тиллерде курслар ачылгъан. Шолай курслагъа ана тилинде сёйлеп, язып уьйренсин учун яшланы йибермеге де ярай. Онлайн яда адатлангъан кюйде ана тиллени уьйретеген курслар бар. Бугюнлерде шолай курсларда дагъыстан тиллени 7-синде сёйлемеге, язмагъа уьйрете. Далаплы адамлар къургъан бу курсларда тилни уьйретегени учун гьакъ ала. Эсгерген курсланы къуллукъчусу булан гиччирек лакъырыбыз болду. Ону айтывуна гёре, ана тилинде уьйренмеге сюегенлени санаву нечакъы да аз.
– Уьйренмеге сюегенлер болса да, гьакъ бермеге гьазир тюгюл. Башгъа тыш тиллени уьйренеген курсланы багьалары бизден эсе хыйлы артыкъ. Дагъыстан тиллени уьйретивде кёп четимликлеге ёлугъабыз. Охутув, гёрсетив – аян алатлар, китаплар къыт. Китап тюкенлерде охутув китаплар нечакъы да бар. Тек шоларда милли тиллерде язылгъан бир китап сама да ёкъ. Ана тиллени масъалаларыны гьакъында кёп сёйлене, тек олар чечилмей.
Ана тилин гьар тюрлю себеплеге гёре уьйренмей къалгъан буса да, оьзлер ахтарып, къаст этип уьйренмеге сюегенлер де бар экени, озокъда, сююндюре, гележекге умутубузну сёнмеге къоймай. Мисал учун, дагъыстан тиллени уьйретеген онлайн школагъа аз буса да адамлар геле. Оланы кёбюсю – жагьил адамлар.
Нобельни атындагъы парахатлыкъны савгъатына лайыкълы болгъан Нельсон Мандела: «Эгерде сиз бир адам булан ол англайгъан тилде сёйлей бусагъыз, сиз ону гьакъылына таъсир этесиз, эгер адамны ана тилинде сёйлей бусагъыз, ону юрегине таъсир этесиз», – деген.
Кёбюсю гезиклерде къумукъ улан булан уьйленген башгъа миллетли къызлар къумукъ тилни уьйренмеге, уьягьлюсюню тилинде сёйлемеге сюе. Бэлла деген черкес миллетли къыз къаягентли къумукъ улан булан уьйленген. Оьзлер де Дагъыстандан тышда яшай. Ол: «Уьйде уьягьлюм, ону къардашлары бары да къумукъча сёйлей. Мен де оланы англамагъа, къумукъ тилде сёйлемеге сюемен», – дей. Берген тапшурувланы, сёзлени унутмай уьйренмеге къаст эте.
Башгъа миллетлени вакиллери де къумукъ тилни тынч кюйде уьйренмеге болагъанын, бизин тил йымышакъ экенни барыбыз да билебиз. Кёп агьлюлер яшлары булан ана тилин билмейгенликни себебинден тюгюл, пешемейгенликден яшлары булан орусча сёйлей. Шолайлыкъда, ана тилин билмейген наслуланы санаву артмагъа, къумукъ тилде сёйлейгенлени санаву тёбенлешмеге башлай. Башгъа миллетлер де бизин миллетге абур этип къумукъ тилде сёйлемеге гьасирет экенни гёргенде, ана тилин пешемейгенлеге айып этмей болмайсан.
Алдагъы гюнлерде оьрде эсгерген дагъыстан тиллени уьйретеген онлайн школадан къумукъ тилни уьйренмеге сюеген адам бар деп маълумат гелди. Москвада яшайгъан Валерийни сёзлерине гёре, ону ювукъ къурдашлары Магьачкъалада яшай. Къонакълай чакъ-чакъда геле. «Къурдашларыма гелгенде лакъыр этеген вакътиде олагъа оьзюмню гьюрметимни аян этмек учун, олар булан ана тилинде, къумукъ тилде лакъыр этмеге сюемен», – деди. Озокъда шолай гьюрмет этип бажармакъ Валерий ич дюньясыны гёзеллиги ва терен культурасы булангъы адам экенликни исбатлай. Шолай адамлагъа рас гелгенде, озокъда, ана тилине ят миллетли адам чакъы да гьюрмет этмейгенлигин, миллетине абур этмейгенни ва милли уяныв гьислери ёкълугъун гёрсете.
Тилин унутгъан, талигьин ютгъан ва бугъар ошагъан нечесе авуздан-авузгъа айтылып гелген, ана тилибиге багъышлангъан сёзлер де бар. Ана тилибизни, милли адабиятыбызны, маданиятыбызны, халкъ инчесаниятыбызны гьакъында авуздан эсгерип, олагъа багъышлап чаралар оьтгерип къоймайлы, тилибиз унутулмасын, оьсюп гелеген яш наслу ана тилибизде сёйлесин, пикирлешсин, ону аясын ва къорусун учун гьар гюн гьайын этмеге герекбиз.
Патимат БЕКЕЕВА.
