Тюрк пачалыкъларында  белгили венгриялы алим, филология илмуланы доктору, профессор Иштван Къонгур Мандокини  80 йыллыкъ юбилейин генг кюйде белгиледилер. Алимни Дагъыстан, айрыча айтгъанда къумукълар булан да тыгъыс байлавлукълары бар эди. Бизин пагьмулу шаирибиз, ана тилини машгъур устасы Бадрутдин Магьамматов булан къурдашлыкъ юрюте эди. Къонгур оьзюню ата-бабалары 13-нчю асруда монголланы чабывулундан тартынып, Каспий бойдагъы тюзлюкден гьалиги Венгрияны топурагъына гёчюп, экинчи Ватанын тапгъан ва  оьз­лени девюрлер гетип тас болгъан къуман тилине къумукъ тил лап да ювукъ тил деп гьисап эте эди.

Бадрутдин къурдашы гечинген сонг, огъар багъышлап «Уьзюлген оьзенги» деген китап чыгъарды. Китап Анкарада  тюрк тилде де чыкъгъан.

Тюпде охувчуларыбызны тергевюне шаирибизни китабындан гесеклерин беребиз.

Китап башындан аягъына етгинче дюньядан чакъсыз гетген, тек юреклерибизни тёрюнде яшайгъан азиз къурдашыбыз, аркъадашыбыз Иштван Мандоки Къонгургъа багъышлана. Озокъда, «Уьюзюлген оьзенги», жанр ягъындан алгъанда, илму-ахтарыв китап да тюгюл, мунда проза да бар, поэзия да бар – тюрлю емишли бир терек. Мени аслу мурадым – къайсы якъдан алып да къурдашыбызны биз гёрюп, тоюп битмеген келпетине янгы накъышлар къошмакъ эди. Юрек гьислеримни, сююнчюм булан дертимни, эс этгенимни де къоша юрюдюм.

Бу китапны биз, Къонгур да, мен де бирче язма герек эдик. Шолай негетибиз, нюдюрюбюз бар эди. Ол дюньядан булай гетип къалар деп кимни эсине геле эди!

«Ат-мурат» дей къумукълар.Къонгурну мурады, ону насиби – бир девюрлерде терегинден майы­рылгъан бутакълар болуп айырылып гетген, тек оьзлени кёгю бир, гюню бир, айы бир, дини бир, тили бир, гёнгю бир, умутлары бир, тамурлары бир эки къардаш халкъны янгыдан ювукъ этмек, къошмакъ эди.

Тек нетерсен… Ананг ярылгъыр къысмат! Ону бир-бирине ошамайгъан къыркъ ёлу бар. Орта ёлда аркъадашымны оьзенгиси уьзюлгендей болуп да къалды…

Азиз Ватаныны тарихин ойлаш­майгъан, халкъыны къысматы юре­гин къытыкъламайгъан, ана тилини сют татывун сагъынмайгъан адам бар да бармы экен?  Къумукъ халкъны ана тамурларына гелгенде биз, къыпчакълар, къуманлар, половцы деген сёзлеге кёп раслашгъанбыз.  Тек магъа «Дагъыс­тангъа Венгриядан бир къонакъ гележек. Оьзю де къыпчакъ болажакъ.Ол сени булан тап-таза ана тилингде сёйлежек» -деген буса, инанмакъ чы къайдагъы затдыр, ювукъ да этмежек эдим. Амма шолай болуп чыкъды.

 

Къонгурну атындан

 

Геме тёшюм берип  чыкъдым сапаргъа,

Елкенимни сагъыш еллер еледи…

Къайсы элде, къайсы ёлда болсам да,

Гьар абатым сизге таба геледи.

 

Ер юзюнде «Къумукъ» деген эл барны

Мени жаным яшдан берли биледи.

Аманхору излейгендей Дильбарны,

Гьар абатым сизге таба геледи.

 

Илгьам алып оьзге бары тиллерден,

Мен излейген-таза къумукъ тил эди.

Элчи болуп айлансам да эллерден,

Гьар абатым сизге таба геледи…

 

Биринчи вакътилер къонакъны суалларына береген жавапларым толу болгъай эди деп,  бизин уьйренчик къайдада гьар затны мен огъар рус тилде англатма къарай эдим. Тек Къонгур мени бир де, эки де бёлдю: « Мен сени тилингни сагъынагъаным етти юз йыл бола. Ярай буса, ана тилингни бузмай сёйлемекни  тилеймен», – деп иржайды.

Къонгурну къумукъ яшланы алдына университетге Жангиши Хангишиевни лекциясына алып бардым. Шо ёлугъувда студентлерден къайры, Дагъыстан тиллени кафедрасыны заведуйщийи профессор Ражидин Гьайдаров, филология илмуланы кандидаты Салав Алиев ва оьзге педагоглар бар эди. Къумукъ тилни диалектлерин уьйренеген дарсны экинчи яртысын къонакъ юрютдю.  Къыпчакъ тилни тамурларын къомузну перделерин йимик сёйлетеген алимни сёзлери де, къумукъ  яшланы соравлары да къошулуп, дарсда ким къыпчакъ, ким къумукъ экени унутулуп да къалгъан эди.

Аталардан къалгъан адатгъа гёре, къонакъны жаны не сюегенни, биз огъар нечик къуллукъ этип болагъаныбызны сорайбыз. Къонгур савлай Дагъыстанны ювукъдан таныма сюйсе де, башлап къумукъ юртланы, тюз ерлени, Ногъай чёллени гёрме алгъасады. Алдындагъы гюн биз Таргъугъа гётерилген эдик, бугюн Къазанышгъа ёл чыкъгъанбыз. Ёлда эсги сырдашлар болуп лакъыр этебиз.

– Ана тилге шунча гьасиретли сююв сагъа башлап нечик, къачан къабунду, Къонгур Иштван?

–  Ой-гьакъыл башыма гиргенли, ана тилни сеслери магъа айры-айры сёзлерден, айтывлардан, сонг эсги йырлардан таба етишди. Дюньягъа белгили профессор Юла Немет бизин юртлу, къарсакълы. (Юлиус Немет- алим, тил ахтарывчу, 1910-нчу йылда Балкъар-къумукъ – немис сёзлюкню тизген – А.А.) Гимназияны биринчи курсунда охуйгъанда мен ону булан таныш болдум. Ол магъа къайсы китапланы охума герекни айтып кёмек этди, герти ёлгъа тартма къарады… Зоолог балайымы, тюрколог болайымы деп ойлашдым. Атама сорадым. «Биз къыпчакъларбыз, ат белинде тувгъанбыз, деди атам.- Ат яхшы. Ана тилинг ондан да артыкъ. Сен он сегизге гиргенсен. Оьзюнг ойлаш. Оьзюнг сайла». Ойлашдым да сайладым: «Ат булай да бизин къолубузда. Ону масъаласын башына алажакълар да табулар. Гел мен унутулгъан ана тилибизни тамурларын излейим. Бютюн халкъыбызны къувандырайым…»

Къонгурну юрегиндеги бу гьалеклик ону мурады нечик уллу, гьасиретлиги нечик гючлю болгъанны суратлай.

* * *

Гьар гезик бизден гетегенде Къонгурну чинк де авур югю – къумукъ китаплар бола эди. Гьалиден алты йыл алдын Къонгур­ ва ону ёлдашлары Мажарстанда чачгъан урлукъ биринчи емишлерин гёрсетип тура. Ону айтывуна гёре, бугюн Уллу Къуманда эки гимназияда охуйгъан яшлар къумукъ тилге кюрчюленип язылгъан охув китаплардан, сёзлюклерден дарс ала. Будапешт университетни тюрк тиллени уьйренеген кафедрасында Къонгур охутуп чыгъаргъан яш алимлер шо гьаракатны бойнуна алгъан.

Ахырынчы он етти гюнюн Къонгур мени ожагъымда яшады. Мююшде таялып махичи Акъсакъ Баммат савунда магъа васият этип гетген къомуз бар эди.  Мюгьлет бош заманы болгъанда, эрте болсун, геч вакъти болсун, Къонгур ону хытырлата бола эди.  Нечакъы тынгласа да ол бизин йырлардан тоймай эди.

Къонгур излейген хазнаны жавгьар ташы – ана тил эди. Сыйлы ташланы тазалыгъын, гертилигин ким буса да айырып, багьалап билмей. Сёз де шолай: ону тюрлю-тюрлю йылтыны, ичинден гелеген ярыгъы, авурлугъу, къаттылыгъы-йымышакълыгъы, авазы, гьатта ийиси бола. Къонгур шоланы янгылмай багьалап билеген устасы эди.

Ол яшавну, къысматны аччысын да, татлисин де адам сююп болмас йимик кёп сюе эди. Сюювден де оьтюп, ол оьз халкъына, ону макътавлу тарихине, къысматына сужда къыла эди. Ону ярыкъ умутлары Дешти-Къыпчакъдан башланагъан Уллу Тюрк дюньясы булан, ону оьтген ёлу ва гележек ёллары булан байлангъан эди: адамны айыкъдырып къоягъан, гьакъылын ярыкъ этеген ювушан ийисли еллери, шо еллер йимик эркин оьсген, аркъан булан  кишенни билмейген ат йылкъыланы кишневлери, ал байракълар болуп алгъа чакъырагъан тангланы йыракъ шавлалары Къонгурну дюньясыны аламатлары эди. Ол шолагъа намаз къыла эди.

 

Гьазирлеген Алав АЛИЕВ

 

БИЗИН МАЪЛУМАТ:

Иштван Къонгур Мандоки 1944-нчю йылда Будапештден 20 чакъырым аридеги Къарчакъ деген ерде тувгъан. Будапештдеги университетни битдирген ва гечингенче алим гьисапда шо оьр охув ожакъны тюркология кафедрасына башчылыкъ этген.  Тюрк­лер яшайгъан бары да уьлкелерде болгъан ва оланы тилин билген. 1992- нчи йылны август айыны 22-нде Дагъыстангъа гелген вакътисинде юрек аврувдан оьлген. Оьзюню васиятына гёре, Алма-Атаны (Къазахстан) Орта къабурларында гёмюлген.