Абдулла Баширов тувгъанлы 130 йыл битегенликге
Абдулла Баширов – ХХ асруну 20-30-нчу йылларында чалышгъан лап да гёрмекли къумукъ язывчуланы бириси. Ону кёбюсю асарлары айры-айры китаплар болуп басмадан чыкъгъан: «Шиърулар мажмуасы»(1928), «Партизан Къылыч»(1932), «Мансур» (1934) деген поэмалары, «Сююв къурбаны» (1930), «Манап»(1935) деген пьесалары. Булардан къайры да ону яшлар учун чыкъгъан шиъру ва поэма китабы да болгъан: «Яшлар адабияты»(1928), «Молла ва кешиш»(1931), «Пионер Кантив»(1934), «Ким не эте»(1934) – булар совет девюрде яшлар учун чыкъгъан биринчи китаплар.
А.Башировну Хасавюрт районну «Социалист къурулушу» деген газетинде чыкъгъан «Дёртюнчю кёкде съезд»(1936) деген сатира къайдада яратылгъан поэмасы да болгъан. А.Баширов оьзюню ярыкъландырывчу ёлунда яратылгъан китапларын мычыгъыш тилде де чыгъаргъан: «Кёплени бири»(1929), «Оразаны тувулуву»(1930), «Авамлыкъны къурбаны»(1930).
А.Башировну чыкъгъан китапларыны, асарларыны кёплюгюне де къарамайлы, ону асарлары аз ахтарылгъан. 1932-нчи йылда «Янгы къумукъ адабиятны оьсюмлери» деген китапда А.Сулейманов шаирни яшав гьалын суратлап, ону басмадан чыкъгъан китапларын эсгере… Шо китапда язылгъан баш сёзде К.Солтанов А.Башировну «Сююв къурбаны» деген пьесасы гьакъында яза. Сонг кёп йылланы узагъына язывчугъа багъышланып гьеч зат язылмай тура. Артда да «Къумукъланы йыр хазнасы»(1959) деген китапда Аткъай ва Ш.Албериев А.Башировну гьакъында болмаса болмайгъан яшав ва яратывчулукъ маълуматланы берди. Сонггъу йылларда К.Солтанов «Къумукъланы адабияты»(1964) деген китабында «Дослукъ» алманахда чыкъгъан(1966, №3) «Абдулла Баширов» деген макъаласында язывчуну «Партизан Къылыч» деген поэмасы, яшлар учун язылгъан асарлары ва ону яшаву гьакъында исбатлы сёз айтды.
1971-нчи йылда «Дослукъну» 4-нчю номеринде ва «Наследие, возвращённое народу» (1990) деген илму ахтарыв жыйымымда А.Башировну яшавун ва яратывчулугъун мен тындырыкълы суратлагъан эдим.
2009-нчу йылда А. Алхасова А. Башировну яратывчулугъуна багъышлангъан «Художественные и идейно-нравственные особенности поэзии Абдуллы Баширова» деген кандидатлыкъ ишин Магьачкъалада якълады. А.Башировну поэмалары гьакъда Р.Агьматова да язып чыкъды оьзюню «Жанр поэмы в кумыкской советской литературе»(1988) деген китабында.
Мычыгъышда яшайгъан Абдулланы къардашлары да бош турмагъан. Айрокъда Шали районну Мескер юртунда яшайгъан ону торунуну уланы Магьаммат–Саид Эмиевич Баширов. Ол Москваны, Магьачкъаланы, Грозныйны пачалыкъ архивлеринден кёп документлени, суратланы жыйып, шоланы Адам Духаевичге тапшуруп, ол да шолагъа асасланып, «Поэт, провидец, мученик» деген А.Башировну 120 йыллыгъына багъышлангъан китабын 2014-нчю йылда Нальчикде чыгъаргъан. Китапны автору жыйгъан материалланы оьзюне берген саялы М-С.Башировгъа разилик билдире.
А.Духаевни китабындан биз А.Башировну яшавуна байлавлу хыйлы шулай маълуматлагъа къаршы болдукъ: ол атасы оьлген сонг тувгъанын, белгили устаз А-В.Дыдымовну мурити болгъанын, 1931-нчи йылда тутулгъанын, яхшы сурат чыгъарып бола болгъанын, заманда бир оьзю де сурат эте болгъанын, 1936-нчи йылдан 1942-нчи йылгъа ерли гьакимлерден яшынып, къача туруп Мычыгъышны тюрлю-тюрлю юртларында яшагъанын, шайыхланы авлети деп мычыгъышлар ону аяп сакълагъанын билебиз. Ол шо йылларда гьукуматны дин политикасына къаршы чыгъа гелген.
40-чы йылланы башында ГПУ-да ишлеп бандитлеге къаршы ябушгъанын, 1944 йылны февраль айында мычыгъышлы къатыны Бариятны яшлары да булан Къазагъыстангъа сюргюн этилгенин, 1943-нчю йылда 5 йылгъа туснакъ этилгенин, 1948-нчи йыл, 11 январда гечингенин, 1955-нчи йыл 17-нчи сентябрде реабилитация этилгенин билдик. Шо къарарны РФ-ни генеральный прокурору 2003-нчю йыл 10-нчу июнда тасдыкъ этген.
Оьзюню къысматына нечик уллу законсуз къыйынлыкълар тюшсе де, Абдулла Баширов чыдамлы кюйде кютген, оьзюню намусун да, иманын да сакълагъан кюйде дюньядан гетген.
А.Духаев китабын кёп документлени копиялары, А.Башировну къардашларыны, замандашларыны, ювукъларыны суратлары булан безендирген. Шонда Абдулланы китапларыны жылтларыны суратларын да ерлешдирген.
А.Баширов шайыхлары булан бай Яхсайда тувгъан. Ону атасы Абдулмуталим ол тувгъанча уьч ай алда гечинген. Яш заманындан башлап, Абдулланы анасы тарбиялай болгъан. Амма ол XIX асрудан берли, Дагъыстанда ва Мычыгъышда белгили Арип булан Сайит шайыхланы агьлюсюнде оьсген.
Гиччи заманындан берли токълукъда оьсген яшны, балики атасы да ёкъ саялы артыкъ ёнкюте болгъандыр, айрокъда «шайыхны абзарыны» къонакълары. Булай болмакълыкъ ону хасиятларына таъсир этмей къоймагъандыр.
Абдуллагъа 10 йыл болагъанда, анасы Абдулланы охутмагъа моллагъа берип, тек бираздан молланы охутагъан къайдасын ушатмай, ол ондан гетген. Шондан сонг англавлу анасы Абдулланы Буравкъалагъа (Владикавказгъа) орус школада гимназияда охума бакъдыра. Аткъай мисгинни эсделиклерине гёре, Алибек Тахо-Години оьсдюрген белгили дагъыстанлы юрист Башир Керимович Далгьатны агьлюсюнде яшай болгъан.
Орус школадагъы охуву балики таъсир этгендир, ону ругьанилеге къаршы къаравларына. Сонггъу йылларда Абдулла оланы иришхат этеген кёп асарлар яратгъан. Оьзю охуйгъан йылларда ол детектив адабиятны кёп охуй болгъан ва шолай адабиятгъа бакъгъан сюювюн оьлгенче сакълагъан.
Бизге белгисиз себеплеге гёре, ол Буравкъаладагъы охувун бёлюп, ата юртунда узатгъан. Шо заман юрт мактапда дюньягъа алдынлы къаравлары булангъы Исхакъ апенди деген къазанлы-татар ишлей болгъан. Дин китапланы охутагъан болуп, ол тарихден, географиядан, гьисапдан ва башгъа предметлерден дарслар юрюте. Абдулла Исхакъ апендиде сююп охуй болгъан. Татар муаллими огъар мекенли таъсир этген. Шо йылларда Абдулла яратывчулукъ ишин башлагъан болма ярай.
1917-нчи йылда Абдулла дагъыстан атлы полкда печлени ягъагъан къуллукъда ишлеген ва «Тангчолпан» журналны чыгъарагъан Т.Бийболатов, ата-улан Батырмурзаевлар булан аралыкъ юрютген. Сонг ол Къызыл асгерге къошулуп, инкъылап ябушувларда ортакъчылыкъ этген.
Совет гьакимлик токъташдырылгъан сонг ол муаллим болуп ата юртунда, Хасавюрт педучилищеде, Яхсайдагъы клубну ёлбашчысы болуп ишлеген. Арив сурат этип болагъангъа гёре, ол оьзюню бир-бир китапларын да суратлары булан безендирген. Абдулла клубгъа тарыкъ болгъанда плакатлар да ва олай оьзге затлар да эте болгъан.
Давдан сонг Абдулла тутулуп, туснакъгъа тюшюп, 1948-нчи йыл 11-нчи январда гечинген. Абдулла чекген азаплар шо замангъы политикагъа байлавлу болгъан. Аткъай мисгинни айтывуна гёре, К.Солтанов огъар кёмек этме сюйсе де, бажарылмагъан. Судда Абдулла оьзюню айыпсызлыгъы гьакъында бир зат да айтмагъан.
А.Баширов оьзюню яратывчулугъун Совет гьукумат саялы ябушув юрюлеген йылларда башлагъан. Ол – Дагъыстанны биринчи халкъ шаири Айбала Дадав (огъар шо ат 1925-нчи йылда берилген, Т.Бийболатов, Н.Ханмурзаев, А-П.Салаватов, Ю.Гереев, Б.Астемиров ва оьзгелери булан совет къумукъ адабиятны кюрчюсюн салгъанланы бири.
Ону яратывчулугъунда лирика жанрлар аслу ерни тута. Оьзюню шиъруларын Ватангъа, инкъылапгъа, Ленинге багъышлагъан. Ону лап да белгили «Ленин ким» деген къапиясыз яратылгъан шиърусу гертиликни мердешлерине асасланып язылгъан.
Белгили болгъаны йимик, Дагъыстанны ва оьзге ерлени фольклорунда Ленинни суратлайгъанда, къолунда къылыч да булан чабушгъан игитге ва нартгъа ошатып суратлай гелген. А.Баширов ону келпетин простой адамны йимик суратлама къаст этген.
Ону Октябр инкъылапгъа багъышлангъан дагъы да кёп шиърулары белгили. Шоларда юз йыллар къарангылыкъда, зулмуну тюбюнде къалгъан халкъланы инкъылап азат этди дей.
«Бугюн не гюндюр» деген шиърусунда Октябр инкъылапны алгъышлай туруп
Бугюн не гюн, сабанчылар
Ерни, Сувну оьз къолуна алгъан гюн.
Россияда залимлени ёкъ этме
Совет уьлке къызыл байракъ къакъгъан гюн.
Оьзю ругьани агьлюден чыкъгъан буса да, ону шолагъа «къаршы» язылгъан шиърулары Н.Ханмурзаевни, Ю.Гереевни асарларындан аз тюгюл. Мисал учун, «Къайсы сёз не маънада» деген шиърусунда муслиманлыкъ, мюритлик, ораза, чалма деген ва олай оьзге сёзлеге иришгъат, мысгъыл маъна бере. Булай асарланы ол башын сакъламакъ учун яратгъан, неге тюгюл ол динин ташламагъан, гьукуматны дин политикасын сёге гелген. Ону булай да парахат къоймай болгъанлар.
Къумукъ совет адабиятда инкъылапгъа багъышлангъан поэмалар, пьесалар 20-нчы йыллардан берли яратыла гелген. Т.Бийболатов оьзюню оьтесиз къужурлу ва терен маъналы «Дагъыстанда уллу инкъылап» деген поэмасын 1928-нчи йыл басмадан чыгъаргъан.
30-нчу йылларда буса инкъылапгъа ва ватандаш давну йылларына багъышлангъан Н.Ханмурзаевни «Дагъыстан нелер гёрдю» деген поэмасы(1932), А.Башировну «Партизан Къылыч» деген поэмасы (1932), А-П. Салаватовну «Къызыл партизанлар» деген пьесасы(1932), Ю.Гереевни «Шималдан гелген язбаш» деген повести (1934) яратылгъан.
«Партизан Къылыч» ватандаш давну йылларында Дагъыстанда болгъан къувунлу агьвалатлагъа багъышлангъан. Сабанчы агьлюде тувгъан Къылыч оланы зарлы яшавун яшдан берли сезе гелген, шо саялы халкъны эркинлиги учун бел бувуп айлана. Поэманы башында акъ къазакълагъа къаршы ябушмакъ учун тюзден тавгъа адамлар алма барагъаны суратлана. Ёлундан пайдаланып, Къылыч оьзюню сюеген къызын гёрме къаст эте. Амма Гьажар буса эркъардашы тюзде акъланы къолуна тюшген деп эшитип, ону къутгъарма гетип табула. Шулайлыкъ булан эки де бир бирин сюеген улан да къыз да халкъны азат этивню, ябушувлу ёлларында ёлукъма борчлу бола. Шу ерден башлап сюювню темасы клас душманлагъа къаршы ябушувну темасы булан бирче чечиле.
Оьзюню яшаву къоркъунчлукъда экенин англагъанда Къылычны душманлагъа бакъгъан ожетлиги дагъыдан-дагъы оьрчюй:
Дав майдангъа мен атымда чабайым,
Сав къайтмасам эркин ёлгъа къурбанман.
Нагагь къайсы эркъардашын табайым, – дей ол оьзюню къурдашы Муратгъа. Къылычны юреги душманлар булан ябушма гьазир.
Асгерлерини башына тюшюп, къылыч ойната туруп, душманлагъа ач бёрюдей урунуп, ол оланы якъ-якълагъа ата, оланы къаласын, савутун, сурсатын къолуна ала, тюбекот складын атдырта ва душманны къолундагъы хыйлы къызыл партизанланы къутгъара. Шоланы арасында Гьажарны эркъардашы да болгъан. Тек олай уьстюнлюклер къурбансыз болмай. Къылыч авур яралана, шо ярадан оьлме де оьле. Тек не ол, не, Гьажар оьлюмню ойламайлар, оланы мурады – ябушувну узатмакъ. Къылычны васиятына гёре, Гьажар ону сюеги де сувуп битгенче, ябушувун узата. Олар ярлы халкъны насиби учун ябушагъанын англай. Бу къайдада яратылгъан асар охувчугъа бек таъсир эте. Ону таъсири булан Т. Бийболатов 30-нчу йылларда оьзюню «Къызыл тангда» деген драмасын ярата.
Оьзюню «Мансур» деген поэмасында А.Баширов Кавказ халкъланы, къумукъланы XIX асруда оьзлени харлысызлыгъын якълап юрютген ябушувун суратлагъан. Тыш елевчюлеге къаршы ябушувну масъаласын бизин авуз яратывчулугъубузда гётере гелген. Шо теманы адабиятыбызда Къакъашуралы Абдурагьман, Й.Къазакъ, М.Алибеков, Н.Батырмурзаев, Т.Бийболатов, Н.Ханмурзаев, Абдулла Баширов узата гелген.
Бизин халкъ ябушувун не саялы юрюте болгъан деген соравгъа жавап бере туруп, шаир поэманы башында пача гьукумат йиберген асгерлер бизин халкъны юртларын дагъытгъанын, халкъны къыргъанын, ерли гьакимлени бирин-бирине кисдирип салгъанын айта. Гьатта тавларда шо гьалгъа мунглу болуп токътагъанын сёйлей:
Тазиятда тургъан йимик гёрюне
Къарагъанда къаршыда къарлы тавлар.
Шо кюлге айландырылгъан тавланы бетлеринде чыгъып токътагъан къатынны келпети айрокъда таъсирли суратлангъан, неге десегиз шо келпет ярдымсыз, хорлангъан халкъны бары да къыйынларын сезген, гётерген, амма ругьдан тюшмеген Ватанын келпетлей. Ол оьзюню бары да аявлу адамларын тас этген.
Оьзюню юрегин яндырагъан дертин айтып, ол тавлагъа, табиатгъа багъып булай сёйлене:
Бийик тавлар, ярлы тюзлер, агъачлар,
Оьз башыгъыз гьали тёбен салыгъыз.
Ярлы халкъны душман йыгъып якъгъан сонг
Унутмасгъа къара гийип къалыгъыз, – деп ол йыгъылып къала.
Бу дёртлюк охувчуну юрегин гьалеклендире.
Бу ерден оьтюп барагъан уьч атлыны бири оьжетли душман булан ябушма чакъыра:
Эр уланлар дюньягъа гьюнер гёрсетип,
Биз болайыкъ эркинли ёлну яны, — деп.
Буланы бириси – ёлбашчысы гьакъыллы ва къоччакъ Мансур. Булар ябушма онгарыла, амма душманны макюрю озуп, юртлуланы орус асгерлени беклигине чакъырып алдатма къарайлар.
Орус генераллар, юрютеген макюрню англап, Мансур оьзлеге салагъан айыпны оланы сёзлери булан къайтара:
Айтчы гьали, яхшы ойлашып сен оьзюнг,
Биз дюрбюзню хыянатчы, ялгъанчы,
Бизбизмикен сизге гелип дав этген,
Ярлы халкъны ягьын бузагъан, айтчы?
Бу сёзлени эшитгенде, офицерлер, генераллар ону оьлтюрме чаба. Душманны кёплюгюне де къарамайлы, явгъа югюрюк Мансур аз заманны ичинде эки генералны ва офицерлени оьлтюре. Шо пелекетде душманлар Мансурну да ва кёп яхсайлыланы да оьлтюре. Шо хабарны эшитгендокъ, халкъ къоркъуп, дёнюп къалмай, оьжетли душман булан дав этме гете.
Мансурну келпетин яратагъанда шаир эсги Яхсайны белгили къагьруманы Очар Гьажини алгъаны гёрюнюп тура. Ол 1825-нчи йылда орусланы Герзели авулдагъы беклигинде орус генералланы (Греков, Лисаневич) оьлтюрген. Шо баш гётеривню Кавказны къанлы сардары генерал Ермолов басылтгъан. Ол Яхсай юртну дагъытып, Таш-гечив деген ачыкъ ерде янгы юрт салма ихтияр берген.
Янгы яшав кёп къурбанланы натижасында уьст бола. Шо къурбанлар айланадагъы халкъны тергевюн тартып ойлашдыра ва кёбюсю гезиклерде гележекде шо масъаланы нечик чечме гереклигине байлавлу янгы пикру тувдура. А.Баширов оьзюню «Сююв къурбаны» деген шиъру булан язылгъан пьесасында эсги булан янгыны тартышывун суратлагъан. Пьесаны аслу игитлери экиге бёлюне: бир якъда гертиликни сюеген, ярлы буса да, оьзлени инсанлыкъ талапларын якълайгъан Арслан, ону сюеген бай Темишни къызы Татув. Булагъа къаршы этилип зулмучу класны вакиллери: юртну байы Темишни, ону къатыны Зарийни ва акъ офицер Гьалимни келпетлери салынгъан.
Арсланны ва Татывну романтика къайдада суратлангъан оьр даражадагъы таза сюювлери яшавгъа чыкъмай къала, себеби – эсги девюр ярлыланы ва байланы арасында инсан оьтмес йимик бару тургъузгъан. Шо баруну бузма сюегенлени ёкъ этелер. Пьесада монологлар уллу гьис булан язылгъан. Арслан гележекде тюзлюк уьст болажакъ деп инана туруп, дюньядан гете.
А.Башировну бизин адабиятны оьсдюрмек учун этген къуллугъу унутулма, пучуна гетме ярамай. Ону кёбюсю асарларын гьали торайып гелеген наслугъа белгили этме герек. Шо ишни кёп артгъа салмайлы, янгы наслу яшавгъа чыгъарыр деп умут этебиз.
Абдулла Башировну гьакъында халкъ арада сёйленеген ва айтылагъан кёп тюрлю къужурлу хабарлар бар. Шоланы бирлери булан сама да охувчуланы таныш этейик.
Барлыкъда эркин оьсген саялы, кюр юрекли, оьтесиз шат хасиятлы адам болгъангъа гёре, ол этеген ишлер гёргенлени, эшитгенлени тамашалыгъы булан гьайран эте болгъан. Абдулланы тыш гёрюнюшю де кюлкюлю болгъан. Халкъ арада огъар Къазбурун Абдулла дей болгъан. Ондан къайры да, ону бир гёзю къой гёз, экинчиси кюл тюсде, мыйыкъланы да – бири къара, экинчиси жийрен. Къашлары да шолай тюрлю тюслерде болгъан. Бир-бирде Абдулла мыйыкъларын тюрлю тюслеге иш этип бояй болгъан. Бу тамаша гёрюнюшлю адамны кёп уллу къуваты, энергиясы болгъан. Огъар бир-бирде жанлы Насрутдин дей болгъан. Бизин сёзлени исбатламакъ учун бир нече мисал гелтирейик.
Абдулланы мадарлы яшайгъан, тек бек къызгъанч, къарым хоншусу болгъан. Бир керен ол гелгенде, уьй еси ону уьйню тёрюнде де олтуртуп, бираздан гелемен деп ёкъ болуп къалгъан. Хыйлы замандан сонг ол исси экмеклер, бир чептер чагъыр ва къаймакъдан толгъан уллу хума булан къайтгъан. Оьзю гелтирген затлар булан Абдулла хоншусун сыйлап, тойдуруп, ол рази болуп гетген. Тек бираздан «къонакъ» къайтып гелип Абдулла булан урушма гуришген. Экмеклени де, къаймакъны да, чагъырны да Абдулла ону атындан къатынындан тилеп алгъан болгъан экен.
Бир керен, яй вакъти, Абдулла Шалиге баргъанда, мубарак шайыхланы тухумуну вакилинден сююнюп, шайыхлагъа бек гьюрмет этеген мычыгъышлар намаз къылагъанда, бугъар имам бол деп тилеген. Абдулла буланы алдында туруп намаз къылма башлагъан. Мычыгъышлар ону рази болгъанындан сююнюп, артында тизилип парахат токътагъан болгъан. Намаз къылагъанда «Аллагьу акбар» суждагъа барып, башын ерге ура, шо калима экинчилей айтылагъанда башны гётерме герек бола. Абдулла буса шо калиманы экинчи керен айтмайлы, ачылгъан терезеден сессиз, аста чыгъып ёкъ болуп къала. Намаз къылып турагъан мычыгъышлар «Аллагьу акбарны» бирдагъы эшитербиз деп хыйлы къарап, сонг Абдулла ёкъну билген. Арадан бир нече айлар оьтюп, Абдулла янгыдан Шалиге гелгенде, мычыгъышлар о заман не болгъан эди деп сорагъанда, «Къайып болуп кёклеге гётерилген эдим», – дей болгъан.
Иш масхарагъа байлавлу болгъанда, оьзгелер уллу гьюрмет этеген агъасы шайых Далгьатны да аямагъан. Буланы абзарында, аранны къырыйында ол таянып ял алагъан бир багъана болгъан. Абдулла бир керен шо багъананы тюбюн гесип бир аз ерин къойгъан. Сонг буса Далгъат къачан чыгъар экен деп аранда яшынып тургъан. Бары зат Абдулла ойлашагъан кюйде болгъан. Абдулла йыгъылгъан агъасын гёрюп, къурсагъында эки де къолу булан тутуп кюлей болгъан.
Бир керен къышда ол оьзюню ювугъу ва гиевю шаир ва жамият чалышывчу Б.Астемировну атындан Магьачкъаладан Яхсайгъа булай телеграмма бере: «А.Баширов гечинген. Ону Хасавюрт вокзалда къаршылагъыз», – деп. Ону эшитген къардашлары ошгъуп-солуп чаналарын да егип, тез Хасавюртгъа етише. Вагондан буса саппа-сав Абдулла чыгъып гелегенин гёргенде, къаршгъанлар адап къала. Сен неге булай этдинг деп сорагъанда, «мени ким кёп сюегенин билме сююп этдим»,- деген. Шолай этгенини-герти себебин ол сонг англатгъан: къышны сувугъунда Хасавюртдан Яхсайгъа 18 чакъырым яяв юрюме сюймеген. О заман юртлагъа юрюйген автобуслар, таксилер де болмагъаны.
Тек бир-бир гезиклерде ону масхаралары драмагъа айланма аз къала болгъан. Шолай иш Уллу Ватан давну къагьрулу заманында, немислер Грозныйгъа ювукъ болгъан заманда бола. Оьсген сакъалымны юлютейим деп Абдулла вокзалдагъы деллекханагъа гирген. Деллекчи ону сакъалыны яртысын да юлюп битгенче, Абдулла бирден огъар юлюгенни багьасы нечакъы болажакъ деп сорагъан. Делекчи 80 кепек дегенде, Абдулла ярты юлюнген сакъалы да булан, огъар 40 кепек де берип, «дагъы акъчам ёкъ» деп чыгъып гетме сюйген. Деллекчи: «Олай боламы дагъы?» – деп сорагъан. «Бола», – деген Абдулла. «Сен шолай неге этесен?», – деп, деллекчи сорагъанда, «янгы мода чыгъарып, шону яйма сюемен», – деген Абдулла.
Деллекханадан чыкъгъан сонг ол бульвардагъы скамейкада бут уьстюне бутун салып, газетни де терсине тутгъан кюйде чирелип олтургъан. ГПУ-ну адамлары ону гёрюп, ким экенин англап болмай болгъан: бийик, арыкъ, уллу бурну, тюрлю тюслю гёзлери, къашлары, мыйыкълары, ярты юлюнген сакъалы булангъы адам.
Милицияланы бириси гелип: «Ты кто такой? Откуда ты?», деп сорагъанда, Абдулла оланы пешемейли «Саксая»,- деп жаваплана. Олар ону англамайлы «Какой такой Саксай», деп начальнигине алып бара. Абдулланы насибине, начальник къумукъланы да таныйгъан, къумукъ тилни де билеген мычыгъышлы болуп чыкъгъан. Абдулла булан сёйлеген сонг, ол шпион тюгюл экенни англап, ону йиберген.
А.Ю. АБДУЛЛАТИПОВ,
Л.А. ШАБАЕВА.
