Ер сайлама, сув сайла деген насигьатгъа бизин ата-бабаларыбыз асрулар, минг йыллар боюнда амин болуп гелгени белгили. Гележек наслуланы алдында бети ярыкъ болсун учун онгайлы сув бар бойларда яшав-турушун ойлашып юртлар, шагьарлар къурмагъа амракъ болгъаны да англашыла. Неге десегиз, табиатда йимик, жамият да сувсуз эсен-аман оьмюр сюрмеге четимликлер кёп болагъанына тюшюнюп оьз мадарын этмеге белсенген.
Уллу Кавказны къарлы тавларындан баш алагъан Самур, Солакъ, Терик ва шолай да тавтюп бойдагъы сувлардан ва булакълардан амалгъа гелген оьзенлени ягъаларында къурулгъан шагьарларыбыз, юртларыбыз, посёлокларыбыз да бизин пикрубузну ачыкъ эте. Сув гертиден де, яшавну даражасын суратлай. Сув йимик сыйлы болгъур деген ёрав гьисапдагъы айтыв да халкъарада негьакъ тувулунмагъаны гьакъда унутма тюшмей.
Тек не этерсен, къуруда, гьавада йимик, бизге сувда да аманлыкъны низамына арт бермеге тюшмей. Ёгъесе, адамланы йимик, мал-матагьны да тас этивлерин сувну балагьындан алдын алмагъа четим болажакъ.
Солакъдан бутакъ алынып республикабызны темиркъазыкъ боюндан къыблагъа багъып 20 метрге ювукъ генглиги ва эки-уьч метр теренлиги булангъы Октябр революцияны атындагъы татавул (КОР) хыйлы чакъырымлагъа узатылгъан. Алгъасамай юваш кюйде агъып турагъанлы да арадан хыйлы заман гетген.
Дагъы да ачыкълашдырып айтгъанда, 2023-нчю йылны август айыны 8-нде дагъыстанлылар оьзлеге жанлы сув береген татавул къурулгъанлы 90 йыл битегенлик юбилейин шатлыкъ агьвалатларда къаршылады. Демек, белгили юбилейни гетген тарихине ва гележегине гьюрмет этилип, тийишли чаралар: «дёгерек столлар», генгешлер, илму-сынав конференциялар оьтгерилди. Шолайлыкъда, адамланы ва авлакъланы къуллукъларын кютеген татавулну заралландырмай, тазалыгъын къоруп, аманлыкъда асувлу кюйде къолламакъ учун пайдалы таклифлер де къабул этилинди…
Семендерде гьал къыставуллу
Савлай Темиркъазыкъ Кавказда лап да уллу посёлок гьисапда танывлу Семендер къурулгъанлы да арадан 30 йыллар оьтюп тура. Айтмагъа сюегеним, КОР татавул уллу посёлокну экиге бёлюп ортасындан агъа. Семендерде отав къургъанланы бириси гьисапда оьзгелеге йимик магъа да татавулну сувундан лап да къыйынлы гюнлерде пайдаланмагъа тюшдю. Шону учун эсгерилген татавулну бугюнгю къысматы мени де теренден ойлашдыра.
Албёрюгент ва Профсоюз орамланы мююшюнде ерлешген яшавлукъ уьюбюзден татавулгъа ерли 500 метр мезгил бар. Макан тигип яшамагъа башлагъанлы, эртенлер юхудан уянгъанда ва ахшамлар юхлама ятгъынча татавулну ягъалары булан къыдырагъан кююм де мердешге айлангъан. Заманда бир хоншум, — къурулуш компанияны башчысы Къурбан Мусаев булан да татавул бойда ёлугъабыз, гьакълашабыз, пикру алышдырабыз…
Гьай аман дагъы, жанлы татавул къоллавчулагъа, ял алагъанлагъа илгьам берегенде йимик, тазалыкъны, аманлыкъны ва сакълыкъны низамына сувукъ-салкъын янашагъанлагъа заралгъа, тас этивлеге тарыйгъаны ичингбушдура. Муна шо саялы да арадан оьтген чакъы йылланы ичинде татавулда саякъ айланагъан гьайванлар, кеп болгъан адамлар, яшлар, ари де-бери де оьтюп барагъан машинлер хапарсыздан тюшюп батылагъан гезиклеге расланасан. Муна, артдагъы гюнлерде де, юрюшню низамын бузуп, такси машин татавулгъа тюшюп, яшёрюм гечинди. Машиндегилени бирдагъысы авур гьалда больницада ята…
Шо агьвалатгъа байлавлу посёлокда ва тахшагьарда яшайгъанланы арасында уллу разисизликлер болду. Неге десегиз, хатабалагьлар узатылагъаны саялы ким гюнагьлы деген сорав тувулуна.
– КОР «Дагмеливодхоз» деген федерал пачалыкъ бюджет идара управлениени ихтиярында. Демек, федерал еслиги санала, – дей Къурбан Мусаев. – Озокъда, сувгъа тюшюп, хатабалагьлагъа тарыйгъанланы алдын алмакъ учун эсгерилген къурум шагьар администрацияны тийишли къуллукълары булан байлавлукъда аманлыкъны чараларын оьтгермеге герек эди. Такрарлайман, шо оланы умуми борчу болуп токътай. Гертиден де, КОР бугюнлерде адамланы йимик, айлана якъдагъы юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъланы сув булан таъмин этегенин бирев де инкар этмей. Мен билеген кюйде, янгыз Семендерде КОР-ну уьстюнден 5-6 аякъ ва 2-3 машин юрюйген кёпюрлер салынгъан. Айтмагъа сюегеним, кёпюрлер булан дазуланмайлы, ер-ерде аманлыкъны чараларын болдурувгъа байлавлу белгилени ерлешдирип, ягъалары булан 1 метр бийиклиги булан барулар ишлесе, тазаламагъа да рагьат болалажакъ эди. Мен англайгъан кюйде, къалды-къулдуланы ва лайны алдын алмакъ учун кёпюрлер бар ерлерде темир челтирлер салып, уьстюнден таба тазаламагъа да имканлыкъ болажагъы шекликни тувдурмай.
Четимликлер тувулуна
Бугюнлерде «Управление «Дагмеливодхозну» башчысыны къуллукъларын заманлыкъгъа кютеген Магьаммат Юсупов да айлана ягъыбызда къыставуллу гьалланы тувдурагъан масъалагъа байлавлу болуп республикабызны маълумат къуралларына оьз пикруларын малим этди.
– «Дагмеливодхозну» аслу борчу – юрт хозяйство продукция оьсдюрюв булан машгъул болагъанланы талапларын гьисапгъа алып, авлакъланы сугъарагъан сув булан таъмин этив, – деди ол. – Тюзюн айтгъанда, татавулну къалды-къулдулардан тазалав ва адамланы ичеген сув булан таъмин этив, ягъаларына барулар салыв бизин борчубуз тюгюл. Тек шогъар да къарамайлы, биз эсгерилген масъалагъа байлавлу иш гёрме герекли къурумлар, муниципал къурулувлар булан байлавукъда чалышмагъа разибиз. Белгили болгъан кюйде, сув юрюйген татавулну эки де ягъа бойларында 30 метр ер бош къалмагъа тарыкъ эди. Гьакъыкъатда, 15 метр ичине гирип гьар тюрлю къурулушлар ишленген. Семендердеги Московская орам да машинлени низамлы юрюшюне шо саялы тарлыкъ эте ва аманлыкъны чараларын гери ура. Орамланы ягъаларын сатгъанлар да хатабалагьлар саялы къачан буса да жавап бермеге герек эди…
Озокъда, биринчилей, машин гьайдавчулагъа да юрюшню низамына арт бермеге тюшмей эди. Тек не этерсен, Магьачкъалада, адамланы ва машинлени юрюшюню низамын сакъламагъа толу онгайлыкълар болдурулмагъаны да ачыкъ болуп гёрюне. Семендерде де, татавулну боюнда яшавлукъ уьйлер законланы низамын бузуп, орамлагъа гирип ишленген. Демек, орамны сувгъа бакъгъан ягъасында къорув чараланы оьтгермек учун ер де къалмагъан. Тахшагьарыбызны ичинде чи татавулгъа тийип де, гьаттда уьстюне бетон плитлар ясандырылып да уллу къурулушлар пайдаландырыла…
2012-нчи йылны октябр айыны 10-нчу гюнюнде гючлю сел янгурлар болуп, Дербентни сув алып, шагьарны ортасындагъы орамлар толу кюйде бузулгъан эди. Шону алдын алмакъ учун нечакъы харж этилингени, заман гетгени гьакъда шагьарлылар гьали де унутмагъан. Дербентлилер сувну балагьына тарыгъан заманда артындагъы гюн мен де бардым ва заралны натижасында болгъан тас этивлени оьзюм де ачыкъдан гёрдюм. Айтмагъа сюегеним, КОР тахшагьарыбызны ортасындан оьтегени йимик, Самурдан бутакъ алынып Мирза татавул да Дербентни ичинден оьтюп агъа. Тек не этерсен, ягъаларында, уьстюнде къурулушлар ишленгени саялы, гючлю явунлар болса, баягъы ташгъынлар алып гелеген чакъы, лай, къалды-къулдулар тыгъылып ташгъын шагьарны ичине багъып ура. Неге десегиз, уьстде де эсгерилгени йимик, бизин республикабыздагъы шагьарлар ва юртлар къурулуш ишлени юрютегенде аманлыкъны чараларын оьтгеривге арт берегени саялы хатабалагьлар да такрарлана. Бетеринден Аллагь сакъласын.
Къ. КЪАРАЕВ.
