Айлана якъдагъы талапланы гьисапгъа алып «Юрт хозяйствону асувлулугъу учун» деген пачалыкъ программаны оьлчевюнде сурсат аманлыкъны болдурув аграр тармакъны къуллукъчуларыны алдында токътагъан сыйлы ва жаваплы борч санала.

Жаваплы борчну яшавгъа чыгъармакъ учун юрюлеген гьаракатда, савлай уьлкеде йимик, Дагъыстанда да увакъ ва орта далапчылыкъ булан машгъул болагъан ЛПХ-лар (къошум абзар хозяйство) ва КФХ-лар (сабанчы-фермер агьлюлер)  болдурагъан къошум аслам.

 

Дагъы да ачыкъ этип айтсакъ, республикада онгача иш гёреген далапчы тайпаланы къайратлы гьаракаты булан сурсат малланы –  сютню ва этни,  авлакъ ниъматланы, емишни 80 проценти болдурула. Бюртюклю ашлыкъ оьс­юмлюклени оьсдюрювде де олар борчларына бажарывлу кюйде янашагъанын артдагъы йылланы гьасиллери ачыкъ этип гёрсете.

Россияда болдурулагъан ашлыкъланы умуми къадарындан 45 проценти, демек, 50 миллион тонлагъа ювугъу далапчы тайпаланы гьаракатындан гьасил болагъаны гьакъда айтып къойсакъ да, кёп зат англашыла. Ашлыкълар буса, бизин сурсат булан таъмин этегенде йимик, гьайванчылыкъ ва къушчулукъ тармакъланы оьсювюне де мугькам ем база болдурувда лайыкъ­лы къошум эте.

Бу йылны  башларында, дагъы да ачыкъ этип айтгъанда, февраль айны ахырларында Москвада оьтгерилген россиялы сабанчыланы ва  юрт хозяйство кооперативлени ХХХV-нчи съезди бизин  зор уьлкебиздеги сабанчы гьаракат янгыртылгъанлы арадан 35 йыл тамамлангъанына багъышлангъан эди. Шонда  Россияны 70 регионундан ортакъчылыкъ этген 850 делегатланы арасында Дагъыс­танны макътавгъа лайыкълы далапчылыкъ булан машгъул болагъан юрт хозяйство къуллукъчулары, сабанчылар да бар эди.

Эсгерилген съездде ортакъчылыкъ этген ва чыгъып сёйлеген ёлдашланы арасында Россияны увакъ бизнес булан машгъул болагъан хозяйстволарыны ва юрт хозяйство производство кооперативлерини  бирлешивюню башчысы Владимир Плотниковну, Москва шагьарны сабанчы-фермер хозяйстволарыны союзуну председатели Равил Болатовну, дагъыстанлы фермерлени ва кооперативлерини ассоциациясыны генералный директору, «Яшлыкъ» деген сабанчы-фермер хозяйствосуну башчысы Магьаммат Абдурагьмановну далапчылыкъны якълап айтгъан пикрулары, таклифлери айрчыча тергевню тартды.

 

Далапчылыкъдагъы четимликлер

 

Савлай Россияда йимик, уьлкебизни къыблабой ва шолай да Темиркъазыкъ-Кавказ федерал округларында агропромышлен­ный тармакъны оьсювюне лайыкълы къошум этеген увакъ хозяйстволагъа гьакимият къурумланы янашыву, пачалыкъны кёмеклешивю рази къалдырамы деген сорав тувулуна. Белгили болгъаны йимик, ЛПХ-ланы гьакъында айтмай къойсакъ да, савлай Россияда  160 мингден де кёп сабанчы-фермер хозяйстволар гьисапгъа алынгъан. Гьисапгъа алынмагъан ЛПХ-лар буса дагъы да кёп. Муна шо саялы да, олагъа пачалыкъны ва ерли, регион гьакимлик къурулувларыны янындан да янашыв-кёмеклешив башгъа-башгъа.

Краснодар, Ставрополь крайларда Ростов, Аштархан областларда Дагъыстандан эсе увакъ ва орта далапчылыкъ булан машгъул болагъанлар аграр тармакъда кёп, оланы якълап  пачалыкъны ва ерли гьакимият къурумланы янындан гьар тюрлю онгайлыкълар яратылына. Айтмагъа сюегеним, гьалиги заманда бизин республикабызда болдурулагъан продукцияны  ишлетеген, сакълавгъа салагъан ва сатывгъа чыгъарагъан логистика центрлар етишмей.

Дагъысын айтмасакъ да, оьтген йыл бизин республикабызда 60 минг тонгъа ювукъ кюреге болдурулгъан эди. Тек не этерсен, оьсдюрюлген тюшюмю, белгили себеплеге гёре, хайыр алмагъа имканлыкъ бермей. Натижада, заводларда тогъатартывгъа шартлар ёкъ саялы, авлакъ ниъматланы, юзюмню, емишлени оьз пайдаларына ишлетмек учун оьсдюрегенлерден ит багьасына килосуна 30 манатлар тёлеп сатып алып гелтирип, Магьачкъаланы базарларында буса шо заман кюреге даражасына гёре 150-200 манатлардан сатыла эди. Демек, ломайчылар, монополистлер юрт хозяйство къуллукъчуланы хайырына ес бола. Шолай, оьзге тюрлю авлакъ ниъматланы, емишлени, юзюмню багьалары да тюшюм къайтарыв кампанияланы вакътисинде талавурчуланы пайдалары учун токъташдырыла. Гьакъыкъатда буса, юрт хозяйство къуллукъчулагъа  газ ягъарлыкъны, электрик токну, сугъарагъан сувланы багьалары арта бара. Зараллы аврувлардан ва зиянлы жанлардан юрт хозяйство оьсюмлюклени, тюшюмню сакъламакъ учун да аз харжлар булан бажарылмай, юрт хозяйство техниканы къуллукълары чы дагъы да багьа токътай. Шолайлыкъда, айлана ягъыбыздагъы йиберилген багьаланы шартларында ёл гьакъны да тёлеймен десенг, сагъа хайыр чы нечик де ишинг заралгъа токътамай къутулсанг да яхшы.

 

Касбучуланы масъаласыны айланасында

 

Россияны Президенти Владимир Путин оьзюню Федерация Жыйынгъа Чакъырывунда артдагъы гезикде: «Агрономну аты айрыча гьюрмет булан чалына», – деп негьакъ эсгермегени бизге де англашыла. Бизин уьлкебизни регионларында ва шолай да оьзге федерал оьлчевдеги жыйынларда, ёлугъувларда, «дёгерек столларда», илму-сынав конференцияларда йимик, генгешлерде де юрт хозяйствону мердешли тармакълары учун касбучуланы гьазирлевню айланасында  кёп сёз юрюле, пикрулар, ойлар арагъа чыгъарыла, таклифлер бериле. Неге десегиз, гьалиги янгылыкъланы девюрюню экономикасына гёчювде агропромышленный тармакъда да асувлу къайдаланы ахтарывгъа ва танглавгъа айрыча агьамият бериле. Артдагъы йылланы сынаву аянлашдырагъаны йимик, бизин уьлкебизни оьр охув ожакъларын охуп битген тайпалар касбусуна арт берип, башгъа тармакъларда къазанч этмеге муштарлы болагъаны теренден ойлашдыра. Шо гьакъда гьали-гьалилерде Магьаммат Жамболатовну атындагъы Дагъыстан пачалыкъ аграр  университетни ректору Зайдин Жамболатов да ачыкъдан эсгерди.

– Тармакъ охув ожакълар бизин агропромышленный комплексибиз учун тийишли касбучуланы гьазирлеп чыгъара, – деди ол.  – Тюзюн айтгъанда, оланы  авадан пайы юрт ерлерде яшамагъа ва ишге тюшмеге муштарлы болмай. Къыйынына, касбу бажарывлугъу­на, усталыгъына гёре лайыкълы алапалар да къаравуллай ва талап эте. Ставрополь, Краснодар крайларда, Ростов, Аштархан областларда яш касбучуланы иштагьландырывну къайдаларын бизин аграр республикабызда да пайдаландырмакъ учун тийишли чараланы гёрмесек бажарылмай. Шо гьакъда ДР-ни Башчысы Сергей Меликов ва Гьукуматыны Председатели Абдулмуслим Абдулмуслимов да гележекге байлавлу болуп оьз пикруларын, таклифлерин аян этдилер. Мадарлы юрт хозяйство предприятиелени, кооперативлени ва сабанчы агьлюлени башчыларына да шо гьакъда  ойлашма тюше.

«Халкъ сабанчы» деген Бютюнроссия ассоциациясында гьалиге ерли уьлкебизни 28 регионуну ва­киллери бирлешген. Дагъыстанда да шону ортакъчысы болмагъа муш­тарлылар къаршылашмай тюгюл.

– Гьали-гьалилерде эсгерилген къурумну 1-нчи Бютюнроссия форумуну жыйыны оьтгерилди, – дей ДР-ни юрт хозяйство ва сурсат министрини 1-нчи замес­тители Шарип Шарипов. – Шонда Ассоциацияны башчысы Олег Сиротагъа  Федерация Советини башчысы Валентина Матвиенко «Халкъ фермерни» сыдраларын генглешдирмеге тюшегени гьакъда таклиф берди. Мен де шону тюз гёремен. Неге десегиз, шону булан бизин аграр регионну юрт хозяйствосуну оьсювюнде пайдалы абат алынажагъы, кёмек болажагъы шек­ликни тувдурмай.

Артдагъы бир нече йылланы ичинде Магьаммат Жамболатовну атындагъы Дагъыстан пачалыкъ аграр университетде  студентлени касбу бажарывлугъун билим берив ва сынав булан байлавлукъда юрютеген «Фермерни школасы» иш гёре. Бажарывлу далапчы ва гьаракатчы тайпалагъа пачалыкъны янындан янгы иш башлайгъанлагъа,  яш фермерлеге  гьар тюрлю грантланы оьлчевюнде берилеген харжланы асувлу кюйде къоллав да – агьамиятлы масъала.

Биз ойлашагъан кюйде, уьстде эсгерилген чаралар булан дазуланмайлы, гележекде аграр тармакъ учун оьр охув ожакъларда охуп чыкъгъан яш касбучуланы юрт ерлерде мекенлешдирмек учун «Юрт доктор», «Юрт муаллим» деген кюйде, «Юрт агроном» «Юрт ветеринар, зоотехник» деген акъча савгъатланы-грантланы да белгилесе, гележек учун агропромышленный тармакъны оьсювюне лайыкълы къошум болажагъы да шекликни тувдурмай.

Гьалиден уьч-дёрт йыллар алда Магьачкъала шагьар администрацияны янында иш гёреген юрт хозяйство управлениесини сиптечилиги булан «Лап да бажарывлу фермер» деген конкурс оьтгерилген эди. Буйнакск районда гьар йыл механизаторланы арасында «Инг де уста сюрювчю» деген рес­публика конкурс мердешлене геле. Айтмагъа сюегеним, сурсат аманлыкъ учун юрюлеген гьаракатда бизин республикабызны оьзге муниципал къурулувларында да шолай имканлыкъланы толу кюйде пайдаландырыв гележек учун асувлу болур.

Уьстде эсгерилген масъала­ланы жамын чыгъарып айтгъан­да, бугюн увакъ хозяйстволардагъы юрт хозяйство къуллукъчулар коо­перативлеге къуршалса, касбу­чуланы, сугъарывну, ишлени ма­­шинлешдиривню, сайламлы ур­­лукъланы болдурувну, жынс­лаш­дырыв ишлени камиллешди­ривню бирлешип чечмеге харж якъдан хыйлы да рагьат болур эди. Неге десегиз, увакъ хозяйстолагъа эсгерилген къуллукълардан пайдаланмакъ учун толу харжы етишмей. Олагъа пачалыкъ кёмекден пайдаланмагъа да четимликлер тувулунагъаны гьакъда унутма ярамай, кооперативлеге арт бермеге тюшмейдир деген ой тувулуна.

 

Къ. КЪАРАЕВ.