Юрт хозяйство – оьзюне кёп бёлюклени къуршайгъан генг тармакъ. Шоланы барысыны да бютюнлюгюнден савлай пачалыкъны, демек яшайгъан чакъы халкъны сурсатлар булан таъминлиги, токълугъу кёп гьасил болагъаны тезден белгили. Сурсат якъдан аманлыкъ болмаса, экономиканы бир адамшавлу айындырма бажарылмайгъанын заман оьзю де гёрсетип тура. Шону гьакълыгъын айрокъда юрт хозяйствода чалышагъан касбучулар кимден де яхшы биле ва къаршылашагъан пуршавлукълагъа да къарамай, оьзлени гьаракатын сурсат-азыкълар, демек берекет болдурувгъа бакъдырма эринмейлер. Гертиден де, бизде, Дагъыстанны ер-еринде олайланы къаныгъывлугъу булан авлакъ азыкъланы нече тюрлюсю де болдурула.
Мен бугюн бавчулукъгъа, онда гёрюлюп турагъан гьаракатгъа аз-кёп буса да тийме сюемен. Бир зат тезден ачыкъ – Дагъыстанда бавчулукъну оьсдюрмеге онгайлы ерлер нечакъы да бар. Мен булай айтагъаным да негьакъ тюгюл. Колхоз-совхозланы заманында шоланы аслу гьалда барысында да тюрлю бав-бахчалар кёп бар эди. Шону ташдырагъан мисаллар бизин Буйнакск районда нечакъы сюе бусанг да бар эди.
Гьали-гьалилерде мени буссагьат Буйнакск районну юрт хозяйство бёлюгюню башчысыны борчларын кютюп турагъан З. Таштемиров булан о гьакъда лакъырым болду.
– Недейсен сен?! Районну юртларында бав емишлени жыйып-терип битдирип болмай эдинг. Емишлени, овощланы не тюрлю сортлары сюйсенг бар эди. Бир арада янгыз Капир Къумукъда 250 тон баъли болдурула эди. Кюрегени, шапталны, коканны, алманы айтмай да къояйым. Къумукъда янгыз баъли бавлар 100 гектаргъа тармашагъан чакъы ерни елей эди.
Хоншудагъы Халимбекавулну бавларындагъы буса баъли данггъа айтылгъан заманлар эсибизде. Оланы баълиси бир вакъти Францияда да уллу къыймат къазангъан эди. Бизде де, оларда да алдынгъы тизив баъли тышгъа да айтылгъан заманлар бар эди! Тюзю гьали Халимбекавулда шолай тереклерден 30 гектаргъа бав салмагъа гиришип айланагъанлар да бар, – дей туруп, Зайналбек бир арада уллу-бавланы негьакъ паса-кюсесин чыгъаргъанлыкъны къыйналып эсге алды.
Гьали Россияны бир тайпа къыбла бойларында бавлар шо кепде къурула ва гёрмекли кюйде хайыр да бере. Дербент бойларда да бавланы оьлчевлери уллулаша. Шолар гьалиги заман асувлу технологияларына асасланып да салына. Чинкдеси – емишлени, овощланы салып бузулма къоймай узакъ заман сакълама имканлыкъ береген хас имаратлар да ишлене.
Малим маълуматлагъа гёре, бу йыл савлай Дагъыстанда 15 минг тон баъли болажакъ деп къаравуллана. Бир нече районларда демек Буйнакск, Къарабудагъгент, Къызылюрт, Хасавюрт районларда баъли чёплев давам этилип тура. Барысыны да гьисабын чыгъарып айтгъанда, Дагъыстанда баъли бавланы оьлчевлери 1 минг гектардан оьте.
Баъли байлыкъ – бир айлыкъ деп негьакъ айтылмай. Баъли кёп сакълап болагъан емиш тюгюл. Шо саялы, багьа деп къарамай, бу асил емишден заманында тойма да, къышгъа компот мураба этип салма да чара гёрмекни пайдасы бар.
Буссагьат Буйнакскини базарларында баълини бир килосуну багьасы 380 манатдан 450 манатны арасында. Тюзю орам яда ёл ягъада токътап сатагъанлар учуз да бере. Мен бир гюн эртен шонда болдум.
– Баълини болдурма да, чёплеме де кёп къыйын. Биз аслу гьалда ёл ягъаларда, орамда сатсакъ тюгюл дагъы ерге барып батдырып болмайбыз. Неге тюгюл, бизин йимиклер оьзлер болдургъан емишлени савдюгер этегенлеге берип гетмеге борчлу болалар. Оьз къыйыны булан оьсдюрген емишлени сезонну вакътисинде сама эркин кюйде базардан эсе учуз сатмагъа имкан берсе, бавчулагъа да, алывчулагъа да онгайлы болмасмы эди дагъы?
Эмли де дюр, демли де …
Табиатда инсангъа ва озокъда, кюллю жанлы махлукъгъа ярашагъан не тюрлю азыкъ сюйсенг бар. Кюю булан къоллап бажарса, емишлер ва гьатда халта-хулта эм де, дарман да дюр экени белгили.
Булай алып къарасанг, бизин Дагъыстан, Есибизни ниъматлар булан шабагьатларындан магьрюм тюгюл. Болса да гьалиги адамланы кёплери шоланы адамшавлу эс этмейген, хадирин билмейген болуп къала турамы экен деп эсинге геле.
Емишлени, чечеклер булан отланы гьарисини гёз ачагъан, бой салагъан ва бишеген заманлары да бар. Инсан, айрокъда эси кёп англавланы къуршайгъанлары табиатны язлыкъ, яйлыкъ ниъматларындан гьакъыллы кюйде пайдаланмагъа амал эте, санлагъа оьтесиз гьажатлы дагьниден тоюнмагъа къарай.
Гьали баълини дер заманы. Тюзюн айтсам, хыйлылар шо емишни ашаса да, дарманлыгъы неден, нечик экенни етдирикли англамайлар. Шону гёз алгъа тутуп, мен баълини балгьам гючлерини гьакъында алимлер гьалиге малим этген маълуматланы бирлерин сама язып, охувчуланы тергевюне бермекни оравлу гёрдюм.
Баълини балгьамлыгъы шону сортларындан, оьсген ерлеринден гьасил бола. Шолай буса да чы къызыл ва къаралдын тюс алып бишген баълини ашында флавоноиды деген дем бар. О – санланы барысына да дарман йимик бек ярашагъан таъсирли гючю булангъы аламат. Айрокъда, къаркъараны аврувлагъа къаршы турагъан гючюн кёп этеген, къантамурланы, юрекни яхшы ишлетеген кюйлевюч.
Илму токъташдырагъан кюйде, баълини ашында клетчатка да таман чакъы бар. Шо буса оьз гезигинде ашагъан гьар не азыкъны да эпге гелтире, ичеклени ишлейген кююн ёрукълашдыра, гьаваны жыйылма къоймай. Баълини емишиндеги амигдамин деген мадда ашкъазангъа енгиллик бере, ашгъа дамагьлыкъны артдыра. Шонда дарманлыкълар да кёп зат. Демек, баъли ашкъазанда аврувлары барлагъа яхшы кёмек эте. Чинкдеси – баълини авур къызыл тайпалары къаны ташып артылагъанлагъа, холестеринни ёрукъгъа гелтирмеге шайлы болушлукъ эте. Неге тюгюл, баълиде калий кёп. О оьз гезигинде натрий бар экени саялы сув жыйылагъанлыкъны алдын алмагъа кёмек эте. Артыкъ сув къуваланса, юрекге, бюйреклеге этилеген гюч де енгиллеше. Сонг да, баълидеги дарманлыкъ тамурланы тыгъагъан къан тююрлени йибите.
Баълиге В тайпа витаминлени байлыгъы деп де айтмагъа ярай. Эсгерилген витамин буса гьар гюнлюк къарсалавланы басылта, нерва системаны къагьруланмагъа, къабунмагъа къоймай. Гюнде 100 грамм баъли ашап къойсанг да, шо сагъа бир жумадан сонг яхшы кюйде юхламагъа имкан бере. В6 деген витамини баълини бавурну, баш майны, юрекни жымчыкъ этлерин аврувлу тетиклерден къоруй.
Озокъда, бир тайпа эсги аврувлары бар адамлагъа баъли ярашмай да къалма бола. Шо саялы да гьар ким, доктор булан да гьакълашып, сакъ кюйде къоллама тюше. Ашагъан сонг, арада 30-40 минут сама гетмей туруп, баълини тыгъынып ашама гёрсетмей.
Гьасили, арт-артындан бише гелеген емишлени кюю булан ашагъан гьар адам къаркъараны аман сакъламагъа, къышгъа гюч, дагьни жыйма бола.
А. БУГЛЕНЛИ.
