Аврув –  Аллагьны саламы деп айталар. Озокъда къайсыбыз да ювукъ адамыбыз авругъанны сюймейбиз. Тек бизден гьасил болмайгъан аврувлар кёп бар. Айрокъда,  гьалиги заманда аврувлу тувагъан яшланы санаву кёп болуп бара. Мисал учун алда биз эшитмеген артдагъы бирнече йылланы  ичинде чакъ-чакъда  чалынагъан аутизм деген аврув кёп яйылма башлагъан. Аутизм адамны генетикасы булан байлавлу ва кёбюсю гезиклерде  бютюнлей сав этмеге болмайгъан аврувланы бириси деп айталар.  Аутизм – яшны психикасы булан байлавлу авур аврув. Бугюнлерде  Россияда гьар 100 яшны бири  аутизм авруву булан тува деп гьисап этиле.  Дагъыстан Республикада да эсгерилген авруву булангъы яшлар бар.

 

Апрель айны 2-нде  2007-нчи йылдан берли аутизмны масъалалары булан байлавну маълуматланы  билдиреген бютюндюнья  гюню белгиленген.   Озокъда аутизм  аврувлу яшлары бар агьлюлеге тынч тюгюл. Неге тюгюл эсгерилген аврув булан рас болмагъан, эшитмеген, билмейген адамланы  шолай яшлагъа къараву, янашыву гьар тюрлю бола. Аутизм аврувлу яш Магьачкъалада яшайгъан Найида ва Шамил Алибековланы агьлюсюнде  де  тувгъан. Олар уланы Мугьамматны аутизм авруву бар экенин билгендокъ гьар тюрлю къайдалар булан сав этивню ёлларын излеп айлангъан. Гьали Мугьамматгъа  7 йыл бола. Найида касбусуна гёре журналист буса да, юреги ушатып сайлагъан касбусунда чалышмагъан.  Уланыны савлугъуну гьайында топлагъан билимлери ва сынавуну натижасында бир йыл алда гьар тюрлю аврувлары булангъы яшланы реабилитация этив центрын ачгъан.

Найида Алибековагъа 29 йыл бола,  ата-анасы – къоркъмаскъалалы. Бугюнлерде ол эсгерилген центрны ёлбашчысы ва бир заманны ичинде «АБА терапиядан» касбучу.  Найида  Алибекова булан  аутизимны гьакъында лакъыр этдик. Лакъырлашывну барышында   чагъына да къарамайлы  ол   янгыз сынав топлап къоймагъанны, бир вакътини ичинде чыныкъгъаны, гючлю ва бажарывлу болгъаны гьис этиле. Яшыны аврувуну гьакъында ачыкъдан толу кюйде анг­латмагъа  гьар ким де болмайдыр. Найида буса «Ёлдаш» газетде печат этмек учун   Мугьамматны  аврувуну гьакъында айта туруп,  шолай яшланы  багъывну къайдаларын, ёлларын анг­латмагъа ва пайдалы насигьатлар бермеге къаст этди.  Шо саялы да огъар айрыча баракалла.

– Найида,  уланыгъызны аутизм аврувуну биринчи белгилери къачан башланды,  биринчилей ким эс этди?

–5 йыл алда 2 йыл бола­гъан вакътисинде оьзюм эслемеге башладым. Башлап йыл ярым болагъан вакътисинде де   яшларда болагъан «агу-гюгюсю» де ёкъ экенни эс эте эдим.  2 йыл  битгенче вакътилерде оьзю оьзюне зарал гелтирердей гьаракатлар этмеге башлады. Олтуруп башын тамгъа яда ерге ура эди. Шолай тамаша хасиятларын, гьаракатларын гёргенде неврологгъа гёрсетмеге токъташдым. Невролог: «Аутизмни белгилери бар»,–  деди. Сонг психиатргъа бардыкъ. О буса аутизмны белгилерин инкар этди. Оьзюм буса яшымны гьаракатларында не буса  да бир  аврув бар экенни англай эдим. Танышларыбызны да арасында шолай аврувлары бар адамлар болгъан экен. Оланы насигьатына гёре, Москвагъа барып  шондагъы белгили врачлагъа гёрсетмеге токъташдыкъ. Белгили  ва бек бажарывлу психиатр бар – Елисей Осин деген. Ол 2 сагьатны узагъында яш  оьзюн тутагъан кюйге,  гьаракатларына тергев этген сонг аутизм  авруву бар экенин токъташдырды. Шо вакъти Мугьамматгъа янгы 2 йыл  битген эди.  Врач бизге жумада 35 сагьат «АБА-терапия»  деп айтылагъан  аутизм авруву бар яшланы гьалын тынчлашдырагъан  курсну оьтгермеге таклиф этди.  Магьачкъалагъа  къайтып гелип, артгъа салмай эсгерилген «АБА-терапиягъа» юрюмеге башладыкъ. Озокъда жумада 35 сагьатны хас центрларда оьтгермеге бажарылмай, неге тюгюл харж якъдан да  етишип болмайсан. Бир бёлюгюн центрларда, къалгъан заман уьйде тарыкълы чараларын оьтгерип турдум.

– Шолай авруву булангъы яшлагъа муниципал медицина идараларда  этилеген къуллукълар ёкъму?

– Бар, озокъда. Тек бугюнлеге муниципал идараларда  аутизм яда башгъа генетика булан байлавлу аврувлары булангъы яшлагъа тындырыкълы, етерли кюйде асувлу кёмек этмеге болагъан къайдалар ёкъ  ва шону низамы да  къурулмагъан, амалгъа гелмеген. Гьар тюрлю реабилитация оьтгереген центрларда касбучулар аутизм авруву булангъы яшлар булан ишлей. Тек шонда берилеген  заман яшланы багъывгъа азлыкъ эте.  Мисал учун жумада 2-3 керен 30-60 минут юрюлеген чараланы  асуву аз.

– Аутизм авруву бар яшланы дагъы да не йимик четим масъалалары бар?   Не къайдалар булан кёмек этмеге бола?

– Аутизм авруву булангъы яшлар кёбюсю гьалда чарчымлы, тынглавсуз  бола. Олагъа сёз булан айтып англатмагъа, уьйретмеге бажарылмай, неге тюгюл  англамай. Сав  яшланы  ата-анасына  исси янашыву,  инаныву бола. Аутизм авруву булангъы яшлар булан гьатта ата-анасына оланы инанывун къазанмагъа, ий этмеге бек къыйын. «АБА-терапия» яшны хасиятларына, турушуна кёмек этеген, шону асувлугъу булан  яшавун тынчлашдырагъан, жамиятны арасында башгъа яшлар йимик тынч заман йибермеге, гьаллашмагъа кёмек этеген къайда. Кёбюсю гьалда шо къайда оюнну меселинде оьтгериле. Неге тюгюл аутизм авруву булангъы яшлагъа, оьрде эсгергеним йимик  сёз булан айтып англатмагъа  бажарылмай.  Озокъда дарманланы кёмегин де инкар этмеге тюшмей.  Аутизмны де гьар тюрлю къалиплери бар. Оланы арасында оьтесиз гьалек яшлар да бола. Аслусу, ишин яхшы билеген, бажарывлу  касбучуну таклифлерине гёре яш булан ишлемеге, бары да чараланы оьтгермеге герек. Озокъда тынч тюгюл, аутизм авруву булангъы яшланы гележеги  ата-анасыны  къаравундан, къастлыгъындан гьасил бола. Бугюнлерде Мугьаммат яшлар бавуна юрюй.  7 йыл битсе де, школагъа салмадыкъ.  8 йыл битгенде  хас школагъа йибермеге токъташгъанбыз.

– Аутизм авруву булангъы яшлагъа айрыча бёлюк­лер бармы?

– Пачалыкъ яшлар бавларында хас бёлюклер   ишлей. Тек аутизм авруву бар яшлагъа сав яшланы арасында тарбияланмакъны уллу маънасы бар. Гьар тюрлю психика аврувлары булангъы яшланы бир бёлюкде сакъласа, олар бир-биринден четим хасиятлар, мердешлер алса тюгюл,  дагъы не пайдасы болур? Шо саялы аутизм аврувлу яшлар сав яшланы арасында тарбияланмагъа, гьар тюрлю къылыкълагъа, мердешлеге олардан да уьйренмеге герек.

– Бугюнлерде сизин  къастыгъыз ва докторланы кёмеги булан Мугьамматны нечик уьстюнлюклери бар?

– Аутизм авруву булангъы яшлар булан оьтгерилеген гьар тюрлю чаралар ва докторланы насигьатлары, таклифлери бизге кёмек этди. Ондан къайры да  яшны авруву барны инкар этмей къабул этмек,  яшдан сюювюгюзню магьрюм этмей, ону булан къурдашы­гъыз йимик гьаллашмакъны уллу маънасы ва пайдасы бар. Мугьамматгъа гьали 7 йыл битгенде ону магъа инанывун гьис этмеге башладым. Ол гьали оьзю сюеген затны айтып, англатып  бажара,  оьзю ашай, башгъа къуллукъларын этип бола.  Бизин учун булар бары да –  уллу уьстюнлюк. Яш сёйлеп англатып болмайгъанлыкъ – уллу четимликлер тувдура. Яш шо саялы гьалек болмагъа, ачувлу болмагъа башлай.  Аутизм авруву булангъы яшланы дагъы да къошум аврувлары бола. Шолай аврувлары Мугьамматны да бар. Йыл ярым алда ол дагъы да гьакъыл­дан осал экени токъташдырылды. Бу аврув да генетика булан байлавлу ва ондан къутулмагъа, сав этмеге бажарылмай. Бизге, ата-анасына, ювукъ адамларына не этмек къала? Къабул этмеге,  англамагъа, дагъы да артыкъ сюймеге, гьайлы янашмагъа, бизден болагъан затны этмеге  герекбиз. Яшав узатыла, бизде дагъы  да алгъа бармагъа гьаракат этебиз.

– Олагъа дагъы да не йимик насигьатлар берер эдигиз?

– Аутизм авруву бар яшлагъа  башгъа гьар тюрлю аврувлар да тез къабунмагъа бола. Бир-бир ашамлыкълар, мисал учун кёп татли ашлар оланы хасиятына, турушуна таъсир эте. Татлиликлер гьалеклигин гючлендирмеге бола. Майлы ашлар да яхшы тюгюл. Озокъда пайдалы ашамлыкълар, айрокъда эт ашлар, яшыллыкълар, емишлер пайдалы. Ондан къайры да аутизм аврувлу  яшларын  къыргъа чыгъар­май, уьйде сакълайгъан агьлюлер бар. Бирлери яшланы гьалеклигинден, чарчымлыгъындан ва адамланы   янашывундан тартына. Амма шолай яшлар булан таза гьавада айланмакъ бек пайдалы.  Таза гьавада заман йиберив яшланы нер­валарын басылта, гюнню пайдасы бар ва олар къырда оьзлени артыкъ энергиясындан азат бола.  Аутизм аврувну багъывда  яш булан чалышыв, янашыв, дарманлар, ашаву  ва яшны бар кюйде къабул  этив ва сабурлукъ  агьамиятлы.

Эгер шолай яшлар къаравсуз къалса, уллу болгъанда кёмек этмеге къы­йын, гьатта бажарылмай.  Шолай яшланы  гьайы заманында  гиччиден тутуп, биринчи белгилерин гёргендокъ  этмеге герек. Яшлагъа 4-5 йыл битгенче кёмек этмеге тынч, шоссагьат алгъа барыв эс этилмесе де,  этген ишлени асувлугъу заман  оьтюп билинмеге башлай. Яш булан чалышагъан ата-аналар гьар алгъан гиччинев  абатын эслей. Бир вакъти биз де яшны гьалында алгъа барыв ёкъ деп къыйнала эдик. Мугьаммат логопедни кёмек­лиги булан биринчи «А» гьарпны айтгъан заманда агьлюм де, мен де сююнмек­ликден йылай эдик. Бизин учун уллу уьстюнлюк эди.  Оьрюм чагъына етишген яшланы гьалын яхшылашдырмагъа къыйын. Бир агьлюге де айып салмагъа болмайман. Неге тюгюл харж якъдан да  къыйын, шолай тарчыкълы вакътилерибиз бизин де болгъан. Тек къаст этмеге герек. Бары да имканлыкъланы къолламагъа, яшгъа кёмек этмек учун янгылыкъланы излемеге тарыкъ. Бизин дагъыстанлы халкъ кёмек этмеге сюеген, англавлу халкъ. Рагьмулу фондлар гьар тюрлю аврувлары бар яшлагъа харж якъдан кёмек къолун узата.

– Найида, гьали сиз гьар тюрлю психика, генетика авруву булангъы яшлагъа кёмек болардай центр ачгъансыз. Аутизм авруву булангъы яшланы кёп тувагъанлыгъыны не йимик себеплери бар?

– Гертиси, аутизм авруву булангъы яшлар тувагъаны гьали бизин девюрде башланмагъан. Алда шогъар тергев бермей яда яшырып тургъан гезиклер кёп. Гьали бу аврувгъа тергев бермеге башлагъанлы  ата-аналар да яшына кёмек этмекни гьайын эте.  Аутизм гьар заман генетика булан байлавлу тюгюл, адамланы савлугъунда, къаркъасында болгъан алышынывланы натижасында  да тувмагъа бола.  Гьали яшгъа 6 ай  болагъанда яда  йыл битгенче  аутизмны белгилерин  эс этмеге бажарылагъан къайдалар да арагъа чыкъмагъа башлагъан.

– Къырда жамият арада аутизм авруву булангъы яшлагъа адамланы янашыву нечикдир?

– Аутизм авруву бар яшлагъа башгъаланы янашыву англавлу болсун учун шолай аврув бар экенни  ва шо аврувну башгъачалыкъларын англатмагъа, билдирмеге герек. Алда эсгергеним йимик бизде Дагъыстанда рагьмулу адамлар яшай. Къырда шолай яшланы гёргенде бирлери бир зат айтмай. Башгъалары сорай, анг­лагъанда языкъсына. Эгер де билмеслигинден яман сёйлесе де, англагъан сонг гечмекни тилей. Мен оьзюм де шолай гезиклер булан рас болгъанман.

Дагъыстанда буса гьар тюрлю генетика ва психика аврувланы арагъа чыгъа­рывда ва багъывда кёп алгъа гетген. Бажарывлу  касбучулар да бар. Бизин центрда шолай яшлагъа кёмек этмеге къаст этебиз. Гележекде дагъы да янгы къайдаланы къолламагъа хыялыбыз бар.

Аутизм авруву булангъы яшлар бары да бир йимик болмай.  Оланы арасында бек гьакъыллы, не буса да бир пагьмусу булангъылары да бар.  Аутистлер алгъа барывну есилери деп де айталар.

 

Патимат БЕКЕЕВА.