2024-нчю йылны язбашында Дагъыстанда юрт хозяйство тармакъны авлакъчылары 375 минг гектар майданлагъа язлыкълар чачмагъа токъташгъан. Гьайванлагъа ем ва шолай да бюртюк учун 17 минг гектарда гьабижай оьсдюрмеге борчлар белгиленген.
Мердешленгени йимик, гьабижай аслу гьалда республикабызны темиркъазыкъ боюндагъы сувлар эркин Хасавюрт, Бабаюрт, Къызлар ва Тарумов районларында оьсдюрюлежек. Шо кёпмю яда азмы деген сорав тувулуна. Оьтген йыл гьабижай 10 минг гектарда оьсдюрюлген эди. Бу йыл 13 минг гектаргъа чачма умут этиле. Амма бизин аграр республикабызда савлай Россиядагъы сугъарылагъан топуракъланы 10 процентден къолай пайы ерлешгени гьакъда айтгъанда, шо кёп де тюгюл. Уьстевюне, бизин регионда юрт хозяйство агьамияты булангъы сюрюлеген топуракъларда минг гектарлар ишлетилмей къала.
Яшда гёрген яшынмас
Къаягент къорукъну берекетли авлакъларында яй вакъти эди. Гюнню шавлаларыны тюбюнде балкъып гелеген гьабижай тарлавлар юваш эшеген елге бойсынып шыбышлай. «Авлакъланы бийкеси» не гьакъда сес бере экен деп биз – яшлар да къулакъасып тынглайбыз. Гюнден-гюнге исбайы бой салып геле, къартыкъланы башларындан чыгъып саллангъан чилле «чачлары» десенг сукъландыра, «авлакъланы бийкесине» дагъы да не етишмей экен деп ойлашасан…
Ер юзюнде бир йыллыкъ юрт хозяйство оьсюмлюклени арасында гьабижайны тюрлю-тюрлю: эрте, орта ва геч бишеген ерли шартларда сыналгъан журалары къаршылаша. Артдагъы гезик биз ишге байлавлу болуп Къарабудагъгент районну Къакъашурадагъы тавтюп бойдагъы гьабижай тарлавларында болгъан эдик. Ана топурагъына гьалал къуллукъ этеген юртлуларыны гьюрметине оьтген асруну къыйынлы 90-нчы йылларында Дагъыстанны юрт хозяйство министри Умалат Насрутдиновну сиптечилиги булан гьабижай оьсдюрювню тамчылатып сугъарагъан къайдасын пайдаландырывгъа байлавлу илму-сынав конференция оьтгерилди. Шо заманда сынав юрюлеген авлакъда яш йыллары оьтген мисгин белгили шаирибиз Бадрутдинни «Гьабижай» деген шиърусу эсибизге тюшдю.
Сонг буса, 2023-нчю йылда печатдан чыкъгъан «Къарчыгъа» журналны 5-нчи номерине ону редактору Насрулла Байболатов да шо шиъруну негьакъ салмагъанын англадыкъ. Шиърудагъы таъсирли сатырлар яшланы чы нечик де, гьатда уллуланы да гёнгюн ачагъан кюйде тизилген. Гертиден де, гьабижай – макътавгъа лайыкълы сыйлы сурсат ва пайдалы ем оьсюмлюк.
Шулай шартларда шолай къыйматлы оьсюмлюкню бирев де инкар этмеге болмас деген ой менде де тувулунду, гьабижайны гьакъында оьзюм де гьюрмет булан язмагъа токъташдым.
Яш йылларым оьтген асруну 50-60-нчы йылларына, Хрущёвну девюрюне рас гелди. Шо йылларда Къаягент къорукъдагъы юртланы авлакъларыны чачыв майданларын толу кюйде гьабижай ва аз-кёп буса да ер-ерде гюлайлан да елей эди. Гьюсемегентдеги сегиз йыллыкъ школаны охувчу яшларындан къурулгъан производство бригаданы ортакъчылары шо йылларда гьабижай, гюлайлан тарлавларда сыйлы сурсат оьсюмлюклени сырларына тюшюнмеге белсенип къуллукъ эте эдик. Азыкъландырыв, сугъарыв, чёп отлардан тазалав ишлер агьамиятлы буса да, тек сайламлы урлукъланы чачывну вакътисинде асувлу кюйде пайдаландырыв тюшюмлени моллугъунда аслу ерни тутагъанын да бизге сынавлу авлакъчылар англатды.
«Гьаша хаси» деген участкада ата-аналаны яннавурунда туруп тенглилериме йимик магъа да гьабижайлагъа каза урмагъа инамлыкъ бериле эди. Тюшюмлер къайтарылгъан сонг гюзде гьабижай булкъаларда, эсделиги ярыкъ болгъур, тирменчи уллатам Агьматны къартыкъны увагъан машинин къол булан айландырмагъа нече де муштарлы эдим. Яшда гёрген яшынмас.
Сайламлы урлукълар ва тийишли къуллукълар
Къуллукъ этмесе авлакъланы чёп басып къала яда буса топуракъны минг йыллар боюнда амалгъа гелген дагьнили къатлавларын еллер учуруп алып гете. Гьабижай бир йыллыкъ юрт хозяйство оьсюмлюк буса да, тамурлары бек тута. Тек тийишли кюйде къарав болмаса, озокъда, мол тюшюмлери булан ер есилени сююндюрмей, тас этивлеге тарый. Сугъарыв, азыкъландырыв, каза урув булан къалын ерлерин сийреклешдирив ишлени юрютюв аслу агротехника чараларындан санала.
Не чачсанг, шону аларсан деп негьакъ айтылмагъан. Сайламлы урлукъланы гьазирлевден ва чачывдан хантав къалмагъа ярамай. Савлай Россияда гьалиги заманда гьабижай 4 миллионгъа ювукъ гектарларда оьсдюрюле. СССР-ни заманларында гьабижай чачылагъан майданланы 28 миллион гектарлагъа етишдирмеге планлашдырылгъан болгъан. Шо заманларда Къаягент районда янгыз «Ленин ёлу» деген Гьюсемегентни кюрчюсюнде къурулгъан колхозну авлакъларында гьабижай 3 минг гектарлагъа ювукъ майданларда оьсдюрюле эди. Артдагъы 10 йылланы ичинде буса бир гектар ерге де чачылмай, аслу майданланы емиш ва юзюм бавлар бийлеген. Татли емишлер де бизге къазанч, хайыр бере, савлугъубуз учун пайдалы. Тек «авлакъланы бийкесине» арт берилегени ичимбушдура.
Дагъыстанда оьтген йыл 14 минг гектаргъа чачылгъан гьабижайны тюшюмю къайтарылды. Айтмагъа сюегеним, алда гьабижай учун пайдаландырылагъан уллу майданлар савлай республикабызда къолдан чыгъарылды. Уьстевюне, гьабижай оьсдюрюлеген гектарланы тюшюмлюлюгю де рази къалдырмай. Савлай Россияда йимик, Дагъыстанда да гьабижай тарлавланы гьар гектарындан орта гьисапда 60-90 центнер бюртюк алына. Канадада ва США-да буса гьабижайдан мол тюшюмлер къайтарыла. Шо да топлангъан сынавдан, этилинеген къуллукъларындан ва урлукъланы сан янындан гьасил бола. Россияда буса урлукъланы 50 процентге ювугъу тышдан гелтириле. Демек, сайламлы урлукъланы гьазирлевню масъаласы ойлашдыра. Мисал учун айтсакъ, америкалы сабанчы Давид Хула 2017-нчи йылда гьабижайны гьар гектарындан 286 центнер бюртюк къайтаргъаны гьисапгъа алынгъан.
Озокъда, Россияны оьзге регионларында йимик, Дагъыстанда да гьалиги заманда гьабижай тарлавланы тюшюмюн артдырывгъа байлавлу болуп ахтарывлар сынавлар оьтгерилмей тюгюл. Белгили болгъаны йимик, Хасавюрт районда гетген йыл гьабижай урлукъ 4 минг гектарлагъа ювукъ майдангъа чачылгъан эди. Лап да къолай натижаланы гёрсетген Ботаюртдагъы оьзюне бажарывлу касбучу Загьир Боташев башчылыкъ этеген ихтиярлары дазуландырылгъан жамиятны коллективи 280 гектардагъы сынав участкасыны 10 процентге ювукъ майданыны гьар гектарындан 100 центнер бюртюк алмагъа бажарды. Озокъда, шону булан дазуланмагъа хыял этилмей. Загьир айтагъан кюйде, бюртюк учун оьсдюрюлеген гьабижай тарлавларда чачывну гюнлеринде аслу гьалда «Краснодар 291» деген журасыны урлугъу пайдаландырыла…
Гьюрметине эсделиклер салына
Гьабижай – яшавлукъ-экономика масъалаланы ёрукълашдырывда лайыкълы кёмеги тиеген сыйлы ва хайырлы оьсюмлюк. Болмаса дагъы, ону гьюрметине ер юзюндеги бир-бир пачалыкъларда минглер булангъы гьар тюрлю къалипде ишленген эсделиклер салынмас эди. Россияда да гьабижайны гьюрметине салынгъан эсделиклер аз буса да, тек къаршылаша. Мисал учун айтсакъ, Краснодар, Курск ва шолай башгъа шагьарларда гьабижайны хадирин билегенлер тийишли даражада къыйматлай.
Гертиден де, гьабижай къоллавчулар учун лап да пайдалы азыкъ, ем, лап да пайдалы маддалардан ясалгъан. Гьалиги заманда дюнья оьлчевюнде алгъанда гьабижай будайдан сонг лап да кёп къолланагъан ашыбыз санала. Савлай дюньяда пачалыкълардан-пачалыкълагъа гьабижайны 100 миллион тон бюртюгю импортгъа йибериле – ташыла. Шону да авадан пайы Япониягъа гете. Гёресиз, адамланы савлугъуну ва оьмюрюню даражасы ашайгъан ашындан гьасил экенин японлулагъа англатмагъа тюшмей, шону бизге де не саялы англамагъа ярамай?
Къ. КЪАРАЕВ.
Тарихи маълуматлар
Гьабижай ер юзюнде адамлар тезде къоллап уьйренген лап да бырынгъы ашамлыкъ оьсюмлюк гьисапда белгили. Тюрклер огъар будай дей болгъан, италиянлар-ашлыкъ, испанлар-тари ва шолай башгъалары…
Белгили сапарчы Колумб янгы Америка континентни ачгъан сонг гьабижай гьалиден 9 минг йыллар алъякъда Мексикада Балсас деген оьзенни оязлыгъында Маяны ацтеклери оьсдюрмеге башлагъаны гьакъда да аянлашдырылгъан.
Россияны лап да къыбла боюнда ерлешген Дагъыстанда да бырынгъы оьсюмлюкню башгъа-башгъа журалары тезги заманлардан тутуп оьсдюрюле. Къумукъланы сурсат тепсисинде де гьабижайдан этилинген милли ашланы, бал булан майны гьазирлейген оьзтёрече сырлары бар. Шоланы арасында мичариге, гьалтамагъа багъышлангъан такъмакълар да халкъ авуз яратывчулугъубузда айрыча ерни тута. Гьасили, гьабижайдан этилинген ашлар – бизин санларыбызгъа айрыча ярашагъан сурсат.
