(Апрель айны ахырында кёкдеги юлдузлар кёплюгюнден гёз къамашдыра буса, аламны шо аламаты мол тюшюмлеге ёрала)
Яйсан (апрель) айда гюнлер гечелерден озмагъа, узакъ болмагъа башлай. Айлана якъгъдагъы табиат, жан-жанывар, оьсюмлюклер де гюч береген гюнню исси шавларына ий бола, уяна. Чечек ачгъан бавлардагъы къушланы чарнавлары гёнгюнгню хошландыра, яратывчу загьматгъа илгьам бере…
Урлукълар чачыла, шитил салына
Кёп йыллыкъ сынав аянлашдырагъаны йимик, къыш йымышакъ болса, язбашда чакъ салкъын болажакъ деп къаравуллана. Сувукъ болсун, исси болсун, тек къыставуллу гюнлерде авлакъ ишлени оьз болжалларында сан яны булан оьтгермесек бажарылмай. Яшылчаланы урлукъларын март айда чачма чола тюшмеген тайпалагъа апрель айны башларындан гечге къоймай чачмагъа таклиф этилине.
Не чачсанг, шону аларсан деген кюйде, мол тюшюмлеге кюрчю салыв сайламлы урлукъланы гьазирлевден башлана. Бажарывлу овощ оьсдюрювчюлер топлагъан бай сынавундан пайдалансакъ, къайсыбыз учун да асувлу болур. Урлукъланы ерли шартларда оьсдюрюлген сайламлы ва гечге таба бишеген тюшюмден гьазирлейгенлер янгылыш болмай. Янгылыш бола, урлукъланы гьазирлевге сувукъ-салкъын янашып, бар имканлыкъланы къолдан чыгъарып, гележеги белгисиз урлукъланы онгай тюшген ерде сатып алагъанлар ва къоллайгъанлар.
Дагъыстанны темиркъазыкъ боюндагъы топуракъларда сыналгъан урлукъланы Хасавюрт райондагъы оьзюне Исакъ Исмайылов башчылыкъ этеген «Кавказны урлукълары» деген ихтиярлары дазуландырылгъан жамият гьазирлейгени гьакъда айрыча эсгермеге сюер эдик. Республикабызны къыбла ва тавтюп бойларында овощланы урлукъларын гьазирлевге байлавлу ишлер Дербент, Сулейман-Стальск ва Буйнакск районларда къурумлу кюйде салынгъан. Айтмагъа сюегеним, эсгерилген районларда овощлар оьсдюрюв булан машгъул болагъанлар сан янлы урлукъланы гьазирлейгени гьисапгъа алынгъан ва хас пачалыкъ шагьатнамалар булан таъмин этилинген.
Бир йыллыкъ язлыкъ оьсюмлюклер учун топуракъланы алданокъ кюйлевючлер булан ишлетип онгармагъа тарыкъ бола. Бавукълугъу тийишли даражадагъы хасилеге чачгъан сонг урлукъланы къушлар ва оьзге зиянлы жанлар заралландырмасын учун уьстю булан сибиртки тартылына. Шолайлыкъда, урлукълар ерли-ерине тюшюрюле.
Шитил осдюрюв, яшылчаланы чачыв булан янаша айланабыздагъы авлакъларда бугюнлерде баш учун язлыкъ самурсакъны ва согъанны чачып хасилерин пайдаландырагъанлар, овощланы шитилин салагъанлар да къаршылаша. Тюзю, гьавагъа, топуракъгъа исив тюшмей туруп, шитилни оьсдюрмеге четим бола. Шитилни сувукъ сув булан сугъарып титиретмеге де герекмей.
Бугюнлерде къоллавчуланы савлугъу учун пайдалы гьабижайны, картопну урлугъун чачагъанлар да авлакъларда ачыкъ болуп гёрюне…
Орнатыв ишлер оьтгериле
Апрелни башларына таба байлав ишлер бавларда, юзюмлюклерде борлалар япыракъ, чечек ачгъынча алданокъ тамамланма тарыкъ. Дагъыстанны тав, тавтюп ва тюзлюк бойларында да ерли шартларда сыналгъан емиш тереклени ва уьлкюлени орнатыв гележек учун асувлу болажакъ. Шо гьакъда гьали-гьалилерде Магьачкъалада оьтгерилген ДР-ни юрт хозяйство ва сурсат министерлигини коллегиясыны генглешген жыйынында Дагъыстанны Гьукуматыны Председатели Абдулмуслим Абдулмуслимов да айрыча эсгерди.
Белгили болгъаны йимик, бизин республикабыздагъы питомниклерде бавчуланы пайдаларын якълап йылда 5 миллиондан кёп бала емиш тереклер, борлалар оьсдюрюле. Заманы гелгенде тюкенлерде, базарларда сатывгъа салына.
Бугюнлерде Магьачкъаланы 2-нчи базарында емиш тереклер бою-союна, жураларына гёре къайда, кёбюсю гьалда не ерде оьсдюрюлгени белгисиз кюйде 300-500 манатдан сатыла. Эсгерилген багьалар алывчуланы рази къалдырамы, гьатдан оздурулмаймы деген сорав тувулуна. Озокъда, тюз сорав, неге десегиз республикабызны питомниклеринде оьсдюрюлген емиш тереклер еринде 100-120 манатлардан сатыла. Шолай учуз багьаланы имканлыкъларындан пайдаланып бав салма сюегенлер ломайчылагъа, арагъа сугъулуп къазанагъанлагъа къуллукъ этмейли, бирлешип байлавлукъда иш гёрсе, уьч керен учуз токътажакъ эди.
Бизин республикабызда бавчуланы ва авлакъ ниъматлар оьсдюрегенлени пайдаларын якълап, Россельхозценрны ва шолай да Россельхознадзорну бёлюклери борчларын кютмеге гьазир. Айтмагъа сюегенибиз, бав салгъынча, овощлар оьсдюргюнчеге алданокъ эсгерилген къурумланы касбучулары булан топуракъланы даражаларын аян этмек муратда байлавлукъ тутса, гележекде тас этивлеге ёл берилмес.
Емиш тереклени, уьлкюлени ва юзюм борлаланы орнатывну агротехинка талапларына да арт бермеге тюшмей. Борла болсун, терек болсун къыйылгъан ерин, тюпгючюн топуракъны тюбюне басдырмай уьстде къоюп, гюнбетге къаршы этип орнатмагъа таклиф этилине. Ёгъесе, емиш терек алаша герек десек де, тююрю топуракъны тюбюнде къалса, терек осал тораяжакъ.
Тамчы ташны да теше дегенлей, биз де авторлукъ сагьифада чакъда-чакъда айта турмасакъ, насигьатлар бермесек, охувчуларыбызны бирлери унутуп къалма да ярай. Айтмагъа сюегеним, топуракъны кюйлевючлер булан ишлетип, тереклени зараллангъан ва шолай да узун гетген тамурларын бутап тайдыргъан сонг орнатма тарыкъ. Орнатгъынча алды булан тамурлары аврувлардан, яралардан заралланмасын учун, саз балчыкъдан гьазирленген лайгъа чоммагъа таклиф этилине.
Бавларда къыйыв ишлер де аслу гьалда апрель айда оьтгериле ва шону учун заралланмагъан сайламлы емишлени, борлаланы чубукълары къоллана.
Бав бюрлюгенни гьакъында
Артдагъы йылларда тюзлюк бойдагъы районларыбыздагъы топуракъ есилери – бавчулар, дачачылар уьлкю емишлени башгъа-башгъа жураларын орнатмагъа муштарлы болагъаны тергевню тарта. Малина-бав бюрлюген оьсдюрегенлени сыдарлары да йыл сайын толумлаша. Шону да гьисапгъа алмай къоймагъа ярамас. Айтмагъа сюегеним, бав бюрлюген бек яйылагъан кёп йыллыкъ уьлкю оьсюмлюк санала. Орнатагъанда сыдраланы араларына къалыкъ, шифер яда темир такъталаны басдырып бёлсегиз къалын болуп оьсмей. Демек, якъ-якъгъа яйылмай тюшюмюн къайтармагъа онгайлы ва къуллукъларын кютмеге рагьат болажакъ. Аслу гьалда бав бюрлюгенни сайламлы, бир йыллыкъ тюбюнден гелген чумаллары, итти бав къайчы булан буталып, чубукълары 50 сантиметр къоюп орнатыла.
Чачыв, орнатыв ишлени гьакъында сёзюбюзню шу ерде токътатып, заманыбызны да аяп, дарман урув ишлеге гёчейик.
Къуллукъ этмесе, тюшюм болмай
Къуллукъ этмесек, бахча-бавларда оьсеген чёп отлар кем болмай. Шону учун юрт хозяйство оьсюмлюклени тюшюмлерин тас этивлерден къоруп сакъламакъ муратда каза урув ишлени де оьз заманында оьтгерив агьамиятлы. Неге десегиз, чёп отлар топуракъны калий, азот ва фосфор кюйлевючлерин алып аздыра.
Тезги заманларда бизин ата-бабаларыбызны емиш бавларында, авлакъ ниъматлар оьсдюрюлеген топуракъ пайларында бир ва кёп йыллыкъ юрт хозяйство оьсюмлюклер агъулу дарманлар булан ишлетмесе де, мол тюшюмлер алагъанлар аз болмай эди. Амма гьали ерли журалары къолдан чыгъып, тереклени ва овощланы гибрид-къошулчан журалары оьсдюрюле. Айлана ягъыбыздагъы чакъны гьалы алышына барагъаны саялы, оьсдюрюлеген тюшюмлени зараллы аврувлардан ва зиянлы жанлардан къоруп сакъламагъа четим болгъан. Зараллы аврувлар ва зиянлы жанлар къабунмасын учун къолланагъан агъулу химикатланы да йылдан-йылгъа алышдырып шилетмеге таклиф этилине. Тюзю, киреч ва гёкташ къошулуп онгарылгъан дарман- бордос сув зараллы аврувлар къабунмасын учун емиш тереклеге ва уьлкюлеге язбашны башындан тутуп гьар йыл урула.
Бавчулар артдагъы заманларда тереклеге ва уьлюклеге овощланы хытанларына сияла-тля яйылагъанына байлавлу болуп кёп разисизликлерин билдире. Сиялагъа къаршы дарман замансыз заман тюгюл, япыракъ, чечек ачгъынча алданокъ урула. Чечек ачагъан-жутлашагъан вакътилерде гьюрюн яягъан жанланы къорумакъ учун агъулу химикатланы къоллав гери урула. Зиянлы жанлагъа къаршы актара, фуфанон ва оьзге тюрлю агъулу химикатлар къоллана…
Дарман урагъанда санларыбызны заралланывдан аяп, тийишли опуракълардан ва алатлардан пайдаланмагъа уьйренейик. Гьар гезикде дарман урулгъан сонг, битгенде ишде къолланагъан бары да алатланы агъагъан сувну тюбюнде жувуп-тазалап, ерли ерине салмагъа тюше.
Озокъда, оьзюгюз де агъагъан сувну тюбюне гирип киринигиз. Киринип битген сонг савлугъугъузгъа, санларыгъызгъа артыкъ гюч этмей, ялгъа къайтма да яражакъ…
Таклиф бизден – иш сизден!
Гьазирлеген Къарамагьаммат КЪАРАЕВ.
