Дагъыстан Темиркъазыкъ-Кавказ федерал округунда дазулары узун, халкъы лап да кёп уллу республика санала. Уллу республикада ёрукъгъа салма тарыкълы яшавлукъ-экономика масъалалар да аз болмай. Базар аралыкълар оьмюр сюреген девюрде пачалыкъны ва халкъны пайдаларын якълап юрюлеген гьаракатда далапчылыкъны оьсдюрювге не йимик шартлар яратылына, имканлыкълар бармы яда ёкъму деген соравлар тувулуна.
Гьалиден бир нече йыллар алъякъда уьстен таба Дагъыстанны башчысы болуп Рамазан Абдулатипов белгиленген эди. Арадан онча кёп заман да оьтмеген эди, дагъы да ачыкъ этип айтсакъ, жаваплы къуллукъда янгы гьаким 17 10 гюн йиберди.
Шо заман, янгыртывну башлапгъы девюрюнде йимик, сутурлукъгъа бойсынгъан тайпалар халкъны башын-гёзюн чырмап топуракъланы базар сатывгъа айландырма къаст этдилер. Мисал учун, Ногъай районда да , савлай Къумукътюзде йимик, ерли муниципал къурулувларында гьайванчылыкъны оьсювюне арт берип, мадарлы маячыланы харжларын чювюннюр оьсдюрювге бакъдырабыз топуракъланы таламагъа белсенди. Законланы пешемей къазанма муштарлылар, ерли халкъны пикрусуна арт берип, айлана якъдагъы экология гьалланы бузукълугъуна да къарамайлы гьайванчылыкъ учун къолланагъан отлавлукъланы сюрмеге гьакидилер, тек оланы хыянат умутларына яшавгъа чыкъмагъа ёл берилмеди.
Озокъда, шекер чювюннюр хайырлы оьсюмлюк. Огъар да бютюнлей арт бермеге тюшмей. Тек шону учун гележекде зарал болмайгъан кюйде, мамукъ оьсдюрювде йимик, асувлу ёлланы ахтармагъа ва танглама тарыкъ болажакъ. Айтмагъа сюегеним, булай да, бизин республикабызда 100 минг гектарларда сюрюлеген чачыв майданлар къолланмай пайдасыз ятагъанын гьисапгъа алмагъа тарыкъ бола.
Муна шо саялы да, агьамиятлы масъалагъа байлавлу болуп, алимлени арасында генг кюйде гьакълашывлар оьтгерилип пайдалы таклифлери талавургъа белсенген тайпаланы токътамагъа борчлу этди. Неге десегиз, къайырчакъланы басгъыныны алдына чатакъ салмагъа тюше, сюрмеге тарыкъ болмай. Уьстевюне, кёп йыллыкъ оьсюмлюклени орнатып топуракъ байлыкъларыбызны заралланывуну алдын алмагъа тюшегенин дюнья сынаву да ачыкъдан ташдыра.
Гертиден де, топурагъындан эсе таву-ташы кёп Дагъыстанда юрт хозяйство агьамияты булангъы майданланы къысматы теренден ойлашдыра. Топуракъ байлыкъларыбызны пачалыкъны ва халкъны пайдасы учун асувлу кюйде къоллама заман болгъан. Гьакъыкъатда ерлерде топуракъ ва муниципал реформалар чаналайгъаны саялы разисизликлер артып тербей, шо да айлана ягъыбызда къыставуллу гьалланы тувдура.
– Янгы инвестиция проектлени пайдаландырывда ерли гьакимлик къурулувларында топуракъланы есилерин, ерлерин ва дазуларын токъташдырывда йиберилген кемчиликлер гертиден де, ачыкъ болуп гёрюне, – деди шо масъалагъа байлавлу оьтгерилген регионубузну Гьукуматыны янында жыйында болгъан гьакълашывланы жамын чыгъара туруп, ДР-ни Башчысы Сергей Меликов. – Топуракъ бизин аграр республикабызны баш байлыгъы. Ерли гьакимлик къурулувлагъа да шону англамагъа ва оьз пайдасын ойлашып къоймайлы, гележекде ерли халкъланы къысматын-талапларын гьисапгъа алыпм иш гёрсетмеге тюшежек.
Гьали-гьалилерде «Дагъыстанда далапчылыкъ булан машгъул болувну ёрукълары» деген масъалагъа байлавлу болуп ДР-ни далапчаларыны ихтиярларын якълайгъан къурумуну башчысы Мурат Далгьатовну прес-конференциясында да агьамиятлы масъалаларда топуракъланы къысматы арагъа чыкъарылды. Экономикасы оьсген, яшаву алгъа барагъан англавлу пачалыкъларда топуракълар пачалыкъны еслигинде сакъланмай, дапачылыкъ булан машгъул болагъан бажарывлу ва гьаракатчы тайпаланы ихтиярына-къоллавуна бериле.
– Далапчылыкъны ва пачалыкъны арасындагъы байлавлукъланы беклешдирив агьамиятлы масъала, – деди Мурат Далгьатов республикабызны маълумат къурамларыны къуллукъчуларына берген баянлыгъында. – Гележекдеги яшавлукъ-экономика масъалаланы уьстюнде ой къуруп далапчылыкъны оьсювюн якълав агьамиятлы. Гьакимият ва шолай да далапчылыкъ гюплеге алгъа салынгъан борчланы яшавгъа чыгъарылыву гьакъда халкъны алдында жавап бермеге тюше. Топуракъланы асувлу кюйде къоллавгъа кимлер чатакъ сала, кимлер дапалчылыкъ будан машгъул бола, кимлеге кёмек этиле, кимлер экономиканы яшыртгъын тармагъына бойсына? Шо соравлардан баш каъачырагъанланы тюз ёлгъа салма заман болгъан. Ёгъесе, гележекде бизин регионну ичиндеги яшавлукъ-экономика агьамияты булангъы масъалаланы ёрукъгъа салма четим болажакъ. Сергей Алимович де шо масъаланы айрыча тергевге алагъаны негьакъ тюгюл.
Гертиден де, артдагъы йылларда экономиканы яшыртгъын тармагъын ачыкъгъа чыгъармакъ учун гёрюлеген чараларда ерли гьакиилик къурулувларыны ва топуракъ реформаланы уьстюнде юрюлеген гьаракат тергевсюз къалмай. Оьтгерилеген чараланы натижасында ачыкъ кюйде иш гёреген далапчыланы санаву Дагъыстанда арадан оьтген бир йылны ичинде 10 процентге артгъан.
– Экономиканы яшыртгъын тармагъына бойсынмай ачыкъ кюйде иш гёреген далапчылар алда йимик гележекде де пачалыкъны янындан харж булан кёмек булан якълав табажакълар, налог енгилликлерден де пайдаланажакълар, топуракъ пайлар булан таъмин болажагъы да шексиз. – дей Росреестрни Дагъыстанда иш гёреген къуллугъуну топуракъланы гьалын тергейген бёлюгюню начальниги Марат Къурбанов. – Далапчылыкъ гьаракатны якълавда оланы топуракъ пайлар булан таъмин этивню бизден Сергей Алимович де талап эте. Шо гьакъда ерли гьакимлик къурулувларыны башчыларына да къатты кюйде буварыв этилинегени далапчылыкъны оьсдюрюв булан тувра байлавлу.
Далапчыланы талапларын якълап тийишли онгайлы шартланы болдурувгъа байлавлу юрюлген уьстде эсгерилген прес-конференцияда ДР-ни налог управлениесини Дагъыстанда иш гёреген къуллугъуну, Далапчылыкъ ва инвестиция агентлигини, Загьмат ва яшавлукъну къорув, Юрт хозяйство ва сурсат, Туризмни ва халкъ саниятларыны минис-терликлерини, далапчылыкъ тармакъда гёрмекли натижалагъа етишген предпринимателлер ва ерли гьакимлик къурулувларыны башчыларыны ортакъчылыгъы булан къурумлу кюйде тамамланды.
Гележекде алгъа салынгъан жаваплы борчланы яшавгъа чыгъармакъ учун бирлешсе, оьзге масъалар булан янаша ич туризимни оьсювюню ахыры да хайырлы болажагъына разилигин билдирди.
Шону Къаягент районда ва оьзге ерлерде яшавгъа чыгъарылагъан инвестиция проектлер учун топуракъ майданлар айрылагъан да ачыкъдан ташдыра.
Къ. КЪАРАЕВ.
