Яйны яллавларыны вакътиси. Бир арада туташгъан явунлардан сонг къургъакъ къысып тура. Чакъны булай токъташгъаны емлер гьазирлевчюлеге, чинкдеси ашлыкъ оьсдюрювчюлеге оьз гьаракатын бёлмей юрютмеге чи  онг­ай­­лыкъ бере. Тюзю, къургъакълыкъ узатылса, чалынып битмеген биченликлени, орулмагъан чакъы тарлавланы къаврата.

Алдындагъы гюн Карантай бойдагъы биченликге от тюшдю. Артда о будай тарлавну бир боюна къабунду. Кёп уллу зарал болмагъа аз къалды.

Болса да, къазанышлы Малик деген уланны 27 гектаргъа ювукъ ердеги будайлыгъы яллап, кюл болду. «Гьажимурзаев» деген фермер хозяйствону будайлыгъыны 8 гектаргъа ювукъ ердеги ашлыгъы да ёкъланды.

Муна бу мисал авлакъ ишлени вакътисинде сакълыкъны низамларына тергевню гючлендирмесе, болуп къалма имкан заралланы алдын алмагъа онгай береген чараланы гёрмеге гьазирлик болмаса бир де ярамайгъанны исбат этди. Буссагьат Буйнакск район­да ашлыкъ оьсдюрген ёлдашлар, не амал этип де, ашлыкъны тез оруп тайдырмаса ярамай деген къастгъа «егилип», яллыкъ билмей ишлеп туралар.

Районну юрт хозяйст­во бёлюгюню башчысыны борчларын заманлыкъгъа кютеген Зайналбек Таштемиров магъа малим этген маълуматлагъа гёре, бу йыл районда гетген йылдагъын­дан эсе 50 гектаргъа кёп къылчыкълы ашлыкъ чачылгъан. Барысы да гьалиге 3 минг 600 гектар бар.

–  Бизде алдын сугъарылагъан кёп тарлавларда арив ашлыкъ оьсдюрюле эди чи, гьали шоланы «къысматы» нечикдир? –  деп сорагъанда, Зайналбек, бираз кюстюнюп:

– Нечакъы да къолайсыз. Халимбекавулдагъын, Атланавулдагъын айтмагъанда, янгыз Капир Къумукъда сабанлыкъланы сугъарылагъан чакъы майданы 1 минг 100 гектардан оьте эди. Гьали багъыйлы шо ерлерде от, бичен оьсе. Неге тюгюл заманында сугъар­ма сув етишмей. Алдын татавулланы барысыны да бек гьайы этиле эди. Сувну гезикге гёре пайлайгъан адамлар оьзлени борчларын да бек намусу булан кюте эдилер. Гьали бу ишни бир пакары ёкъ. Гьалны неге тюзлемейсиз? Ким айып­лыдыр бырыкълыкъгъа деп сорап авара болагъан­ гьаким де гёрюнмей… – дей туруп, ол оьзен сувланы гьалигисин къолламакъны «къоркъунчу» уллу экенни, шагьардан, юртлардан къошулагъан чирик, гёбюк, нас сувлар оьзенлени «агъулу» агъымлагъа айландырып къойгъанны къабунуп эсгерди. Нагагь онгай болуп шо сувлар булан сугъарсанг тереклер, тарлавдагъы овощлар ва оьзге азыкъ оьсюмлюклер «мунгайып» сёнюп къалагъанны ташдырагъан мисалланы да айтып берди.

– Дагъы затны айтып нетесен «Акъ кёл» алдын кёп ерлени сув булан таъмин эте эди. Суву да гьалиден хыйлы таза да дюр эди. Нечакъы балыкъ бола эди. Гьали къайда шолар?! – дей туруп, З. Таштемиров эсгерилген уллу кёлню бир буччагъындагъы топуракъ сенгери (дамба) йырмакъ болуп къалгъаны 4-5 йыллар болагъанны, шону ярашдырма харж табулмай турагъанны англатды.

Гертиден де, шагьардан тюпде ерлешген юртланы арив ерлердеги топуракъларына ва халкъына чирикленген, похлангъан сувлар этеген заралдан биревню бир къулагъы да ёкъ. Мен оьзюм нечесе керенлер яздым шагьардан насланып эниш агъагъан сувланы тазалайгъан хас имаратланы къурмагъа 20-30 йылланы узагъында бир аз сама да чаралар неге гёрюлмей деп. Нече гьаким, нече депутат гелди-гетди. Оьз муратларына етишме сююп, олар халкъгъа шо имаратланы къурмагъа чаралар гёрежекбиз деп нечесе керенлер сёз берди, халкъны алдатды. Биз де экологияны бузагъанлагъа уллу «къадагъалар» бар деп айтыла, тек иш ишге етишгенде шоланы къоллама къарайгъан биревню де гёрмейсен. Бу меселдеги лакъырыбызны бёлюп, мен Зайналбекге къайсы бойда ким фермер яхшы будай болдургъан, ишлени «къазаны» лап къолай къайнайгъан ер къайдадыр? – деп ахтаргъанда, ол бугюнлерде Карантайда «Гьажимурзаев» деген, Бугленде «Улей» деген, Жюнгютейдеги фермер, хозяйстволар орув ишлени къаныгъывлу юрютюп турагъанны англатды.

Гьасили мен башлап Карантайда «Гьажимурзаев» деген хозяйствода ашлыгъы орулагъан тарлавгъа бардым. Эсгерилген фермер хозяйствону 420 гектар ерде чачывлары бар. Гетген йыл бу ва «Улей» деген КФХ республикада лап мол тюшюм алгъан эди. Гюнагьындан Аллагь гечгир, М. Гьа­жимурзаев алдынлы технологияланы оьзлени гючю чатагъанларын тюз къоллап гьар гектардан орта гьисапда 35 центнер бюртюк алгъан эди. Бир-бир тарлавлар 60 центнер тюшюм берди. Бу йыл да тарлавларыны ашлыгъы яман гёрюнмей. Тек будай башгъа ишлеме гиришген вакъти янгурлар болмагъаны саялы, тюшюм бираз кем болар йимик де гёрюне. Тек булар гьи­саплайгъан­кюйде, гьар гектарны орта тюшюмлюлюгю 30 центнерден аз болмажакъ. Бу да нечакъы да яхшы санав! Алда колхоз-совхозлар гьар гектардан орта гьисапда алагъан тюшюм 20 центнерден нагагь да оьтмей эди. Касбучулар айтагъангъа гёре, эсгерилген хозяйствону, «Улей» деген КФХ-ны будайларыны сан яны, тазалыгъы нечакъы бола буса да арив.

Артда мен ашлыкъ тарлавда ишлеп турагъан­ жюнгютейли улан Ибрагьим Абдуразакъовну яны­на да бардым. Ол аш­лыкъ болдурув булан машгъул экени кёп йыллар бола. Бай сынаву, ишге усталыгъы булан къырдагъылагъа да танылгъан. Бар чакъы техниканы комбайынгъа ерли оьзю алгъан ва шоланы уланлары да булан бирче къоллай, ярашдыра. Мен ону булан этген лакъырымдан сонг ону яшав, загьмат ёлу гьакъында ювукъда онгача макъала язсам тюз болур деген ойгъа гелдим.

– Кёп йыллыкъ сынавума таянып айтаман бизин топуракъларда агротехника къуллукъланы тийишли кюю булан этгенде, гьар йыл янгылмай арив тюшюмлер алмагъа бажарыла. Къаныгъывлукъ ва топуракъгъа сююв тарыкъ. Мен эки де уланыма шо сюювню гиччилей сингдиргенмен. Уллу уланым асгерде. Ноябрде къайтма тарыкъ. Гиччи уланыма 17 йыл бола. Эки де уланым юрт хозяйство техниканы къайсын да уллу адамлар йимик къоллап биле. Буссагьат 200 гектар тарлавда къылчыкълы ашлыкъ оьс­дюргенмен. Аслу гьалда Жюнгютейде ерлер алып сюремен, чачаман. Оьзюмню ашлыкъ сакълайгъан складым да бар, – деп, Ибрагьим лап тарыкъ вакъти янгурлар явмагъаны саялы, будай башлар ерине гелип толмагъанны, гьар гектарны орта тюшюмю де гетген йылдагъысындан аз болар йимигин айтды.

– Бу йылгъы тюшюм 30 центрге тармашмакъ да бар. Шо да яхшы! Тек бир зат яман, топуракъланы болагъангъа да, болмайгъангъа да къарамай, гьар агьлюге гесеклер этип пайлагъан эди. Энни гьар адамгъа тилеп, ялбарып  дегенлей пайланы ижарагъа алып ишлетебиз. Мен гележекде къолай ерге чачма умут этемен. Топуракъны узакъ болжалгъа мекенли бегетип ижарагъа алма болмагъан сонг, гёнгюнг де тая, кёп харж чыгъарып топуракъланы тийишли кюйде кюйлемеге де тавакал этмей къаласан. Топуракъланы нечик къолланагъанын тергейген район къурумну къуллукъчулары ерлени гертиден де тюз къоллайгъанлагъа узакъ йыллагъа бермек учун законлу чаралар гёреген кюй герек эди, – деди магъа Ибрагьим. Ол узукъариси, сынавлу механизатор Абдулла да булан комбайын­гъа минип таза бишивю етишген алтын тюс алгъан ашлыкъ тарлавгъа мар алып гетди.

Мен де олагъа ичимден:  «ашлыгъыгъыз мол болсун, беженлеригиз толсун» деп ёрадым.

 

Абдулла ЗАЛИМХАНОВ.

СУРАТДА: фермер Ибрагьим ва комбайнёр Абдулла Абдуразакъовлар  «авлакъ гемени»  маргъа тюзлеме айланагъан вакъти.