Билим – жамият арада уллу таъсир этеген гюч 

Шо гюч яхшы янына йимик, яман янына да таъсир этегенни инкар этме тюшмей. Шогъар шагьатлыкъ этеген кёп мисаллар гелтирме бола. Биринчиси, адам билими артгъангъа гёре дюньяда атом бомба чыгъаргъаны. Бир яхшыны бир яманы да бола деп негьакъ айтылмай. Буссагьатгъы вакъти халкъны билим даражалары инг де артгъан девюрде, «бек билегенликден» гелеген кёп зараллы ишлер булан ёлугъабыз. Бизден аз билимли ата-бабаларыбыз къылыкъ тарбия дагьниси булан яшагъан кюйлеге сукъланабыз. Шолай бир-бир тарыкъсыз билимлер инсангъа табиат берген яшав нормаланы буза­гъанындан къайры да, адамны айрыча эрши этип гёрсете.

 «Бек билегенинден» гелеген авлиялыкъ 

Гьалиги вакъти жагьиллени арасында (аслу гьалда Европада) къатынгиши эргиши болуп яда эргиши къатынгиши болуп яшама сюегенлер кёп ёлугъа. Огъар олар «эркинлик» дей. Сайки, оьзюню оьзюгер не этме де ихтияры бар. Ол эргиши болуп тувгъанына рази тюгюл. Шону учун да докторлагъа кёп акъча да берип, оьзюнден къатынгиши эте. Оланы башлары «бек билегенинден» авлия болуп, арив-эршини унутуп, оьзгелеге де зарал гелтире. Олайлагъа «авлиялар, гьайгевлер» деп айтма да къыйышмай. «Зырбазырлар» деген алда къолланагъан, гьали унутулуп барагъан сёзню къолласа да, дувадакълыкъ деп айтса да тюз болажакъ.

Къатынгиши эргиши болма яда эргиши къатынгиши болма сюегенлик адам дюньяда этеген бары да гюнагь ишлеринден бетердир деп эсиме геле. Къайсы динде де шо иш биринчи даражалы гюнагь иш болмагъа тарыкъдыр. Неге тюгюл, шо Яратгъанына къаршы чыкъмакъ бола. О гьакъда дин къуллукъчулар неге зенг къагъып, чаралар гёрмей. Болгъан чы бир вакъти олай девюрлер де… Олайланы жазалап оьлтюрме тарыкъ деп айтмайман. Олайланы заралы оьзгелеге де тиймесин деп дин къуллукъчулар англатыв иш юрютме герек эди.

   Къаркъарасына сурат этив – терс алым

Бугюнгю жагьил наслуну бирдагъы бир, «англав даражасы» арек гетгенинден себепли болагъан, мердешленип гелеген, оьзюне де, оьзгелеге де зиян гелтиреген башгъачалыгъы гёрюне. О да – къаркъарасыны санларына бояв суратлар ва язывлар этмеге муштарлыгъы.

Биз, гьалиги эсли адамлар, жагьил заманларыбызда бирлерибиз къолубузгъа бир яда эки сёз яза­гъан кююбюз бола эди. «Наколка» деп шону да эрши гёрюп, сонг гьёкюнгенлерибиз де болгъандыр. Олай язывлары болса, туснакъгъа тюшгенлер деп эсине гелегенлер де бар эди. Аслу гьалда шолай гиччирек «наколкалар» армияда къуллукъ этегенде гьаясызлыкъдан язылып къала эди. Онда кёп эршилик де болмагъандыр. Айтма сюегеним, шо вакъти язылагъан бир яда эки сёз гьали уллу суратлагъа айлангъан. Савлай къаркъарасына бир ерин де къоймагъан кюйде сурат этгенлер де бар. Инг яманы – олар этген иши булан оьктем болуп, оьзлени гьалиги яшавда англав даражасы булан бек алгъа гетген адамлардан санай. Оланы оьсювю бар буса да ярай, тек шо оьсюв – бек билмекликни заралындан гелеген авлиялыкъ. Эгер де ол заманларда шо суратланы тёшюне, аркъасына, къолларына эте эди буса, гьали сыпатына, инг де яманы – тиштайпалар да этдирелер.

«О бизге, дагъыстанлылагъа, юкъмажакъ, Европада авлия болуп айланагъанлар бизге кар этип болмажакъ» деп ойлашагъанлар да бардыр… Тек мен шогъар инанмайман. Бары да яман амаллар, къылыкълар бир-биревге югъа. Бугюн болмаса, тангала яда бирисигюн шону гертилиги исбат этилежек. Бизин тарбиябыз башгъа болса да, динге мекенли инанывубуз болса да, яш наслугъа гьар гюн йимик таъсир эте турмаса, олар да сонггъа таба алышынма бола.

 

Жагьиллени «модасы» да ишгъынсыз

 Бир вакъти Магьачкъалада жагьиллени кёплери белин ачып юрюй эди. Белин ачып дегенде, къышда да маршрут транспортгъа минме сююп энкейгенде, бели ачылагъанлар бар эди. Къышда яда гюзде куртка гийген адам энкейгенде бели ачылса нечик эрши гёрюне. Жагьиллер шону эс этип билмейгенлигинден «модагъа» айландырып битген эди деп айтсакъ да ярай. Шону бизин дагъыстанлы жагьиллер оьзлер ойлашып этген болгъандыр деп эсиме гелмей. Шолай яман къылыкълар, сайки, ­англав, билим даражасы алгъа гетген деп оьзлени гьисап этегенлерден яйылып къала. Кёбюсю гьалда олар Европа пачалыкълардан яйыла.

Гьона шо мен айтагъан белин ачса яхшы деген къылыкъ гьали ёкъ. Себеби де жагьиллер гьакъыллы болгъан саялыгъадыр деп ойлашмайман. Жагьиллер къышда, гюзде шолай юрюмек савлукъ учун зараллы экенин англагъандыр. Шо саялы да олар гьали башгъа «модагъа» гёчген. О да – багъынчакъларын ачып юрюме муштарлыкъ. Тамаша боласан, къаркъарасын арив гёрсетме тарыкълы заманында олар аякъгийимлерин яланая­гъына ги­йип, уьстевюне де, балакъларын чююрюп, шо ерлерин гёрсетип не эте? Адамны гёрсетер йимик арив ери де тюгюл… Носкилер гиймек, сайки, моддан чыкъгъан. Гьали олай белтири ёкъ носкилер де сатылагъан болгъан. Гийсе де – гёрюнмей. Бир улан, шолай носкилери болма­гъандыр дагъы, узунларыны уьстюн бюклеп, аякъгийимини ичине тыкъгъан эди. Сайки, «модагъа» къыйышывлу юрюй. Арекден шо бек эрши гёрюне. Шону олар оьзлер эс этип билмейгени бек яман…

Бу «кечел мода» деп айтма ярайгъан аврув да, озокъда, бизге оьзге ерлерден гелген. Башлап шагьарлагъа, гьали буса юртлагъа да яйыла тура.

 

Сакъал къоягъанлыкъ да модгъа гирип битген 

Бизин Дагъыстанда алда жагьиллер сакъал къоймай эди. Гертиден де, сакъал къоймакъ жагьил адамгъа ошамай. Сакъал къоя буса да, алда уллу адамлар къоя эди. Ону да себеби бар. Акъчачлы болгъанда гиччирек сакъал къоймакъ эргишиге ошай. Бир янындан, ону бетиндеги яшав салгъан бюрюшген гьызланы яшыра. Бирдагъы янындан, уллу адамны исбатлы этип гёрсете. Акъ сакъалы булангъы къарт гиши эрши гёрюнмей. Огъар абур этме тарыкъ экенни эсге сала.

Бир нече гюн алъякъда мен къара сакъалы булангъы жагьил улан булан таныш болгъан эдим. Мен огъар: «Сакъал неге къойгъансан?» – деп сорадым. Ол иржайып, бек илиякълы тавуш булан: «Гьали сакъал къоймасанг эрши гёрюне чи», – деди. Бек эдепли, арив-эршини де эс этип билеген улан эди.

– Сагъа нече йыл бола? – деймен.

– Йигирма бир, – дей ол.

Сакъал къоягъанлар бир нече йылдан гьали йимик кёп болмажагъына мен инанаман. Неге тюгюл, оланы кёплерини, гьалиги замангъа гёре юрюйбюз деп эсине геле, бирлерине шо – ислам мода. Бирлери оьзгелени янында эрши болмайым деп ойлаша. Шо къылыкъ да бизин ичибизде тувмагъан. Тувма да болмай. Бизин адатлагъа гёре бир ювукъ адамы гечинмесе, сакъал къоягъан хасият ата-бабаларыбызда да ёкъ эди. Гьали бары да жагьиллер сакъаллы экени саялы шо адатлангъан къылыкъ мердеш де жамият арадан тайма борчлу болажакъ.

Эсимде бар, уллатамны сакъалын деллек бичакъ булан атабыз юлюй эди. О вакъти уллу атама 80 йыллар да бола болгъандыр. О замангъы къартлар да сакъалларын оьзлер къыркъып билмесе де, кимге буса да биревге къыркъдыра эдилер. Гьали чи 5 минутдан оьзюнг юлюп боласан. Бирдагъы янындан, сакъал къоймакъны эршилиги – о да битиминден шо къылыкъ оьзге халкълардан чыкъгъаны. Алда сакъалы ва узун чачы бар адамны гёрсе, биревлер: «Юлю, тайдыр, кешишники йимик о недир?» – деп айып эте эди.

Гьали айтылмай, шо да адамланы эршилигинде башгъаланы аварасы ёкъ яда янгы-ислам мода сав дюньягъа яйылып бара.

 

Не этме герек – умпагьатлы сорав 

Озокъда, «мода» деген сёз бир заманда да адам арадан таймажакъ. Гьар девюрню не буса да бир башгъалыгъы бола. Галифей шалбарлар гиеген эргишилени биз де жагьил заманда киноларда эслеп, эрши гёре эдик. Сонг шоланы оьзюбюз де гийдик. Сонг огъар къаршы йимик, формадагъы генг балакълы, сонг «быргъыбалакъ» шалбарлар чыкъды. Сонг «клёшлар» гелди. Учу итти туфлилер, артда да учу топас бийик табанлы туфлилер бир вакъти мода эди. Гьали жагьиллер табаны бар аякъгийимни де гиймей.

Жагьиллер – бизин гележегибиз, уллулар оланы хасиятларына, ги­йимине немкъорайлыкъ этип яшамакъ да бирдокъда къыйышмай. Оланы тарбиясы, мердешлери агьлюден, школалардан гьасил бола­гъаны да белгили. Олагъа айып салып, уллулар арекден къарап тургъан чакъы, гьал бузукъ янына тартылажакъ. Алда орамда бара­гъан яшны эршисин гёргенде, юртлу уллулар токътатып огъар айып эте эди. Гьали олайлар ёкъ. Шо саялы да жагьиллер битиминден «айып этер» деген пикругъа къуллукъ этип уьйренмей оьсе.

Тюзюн айтсакъ, агьлюде де яшланы тюз тарбиялайыкъ деген пикругъа гьали онча да агьамият берилмей къала. Айрокъда аналар гиччи яшларына яхшылыкъ этебиз деп оланы шашытып оьсдюре. Яман зат этгенде де урушмай къоя. Яшлар школагъа барма башлагъанда муаллим урушса, шону англамай. Неге тюгюл олагъа анасы, атасы агьлюде гьар заман арив сёйлеп тургъан. Къатдырып сёз айтып уьйретмеген. Шону учун да олар тынг­лап билмей. Шолай яшлар дарсда муаллим айтагъангъа да тынглама сюймейген болуп къала. Айтгъанны алмай, олагъа дарсны да нечик уьйретерсен?

Не этме герек? Бу соравгъа жавап тапма къыйын тюгюл. Къыйыны – ким нечик айта турса да, гьар адамны къылыгъын, хасиятын гьазир алышдырма болмайгъанлыкъ бар. «Жамият пикру» деген бизге бек тарыкълы тамазабыз гьали ёкъ. Гьар ким оьзю оьзюне тёре гесип яшайгъан девюрде ону «гьакъыл уьйретивю» къыйышмайгъанны англагъан. Ону орнуна «шо сагъа не авара» деген «демократ ругьлу» пача гелген. Воллагь, тюз айтасан, шо магъа авара тюгюл деп яшама да къыйын…