Гьар йыл февраль айны 21-нде биз Ана тиллени халкъара гюнюн белгилейбиз. Савлай дюньяда Ана тиллени халкъара гюню оьтгерилме башлагъанлы, бир нече йыллар бола. Гьали кёп миллетли Дагъыстанда да Ана тиллени халкъара гюнюне байлавлу гьар тюрлю гьаракатлар оьтгерилегени адатгъа айлангъан. Шагьарларда, юртларда бу гюнге багъыш-ланып жыйынлар, конкурслар ва гьар тюрлю чаралар оьтгериле.
Бугюн биз де бары да охувчуларыбызны Ана тиллени халкъара гюню булан къутлайбыз. Ана тиллени асырап-аяп сакълавда, оьсдюрювде, яшланы ана тилине уьйретивде ана тил дарсланы муаллимлерини аслам пайы ва уллу къошуму бар. Айрокъда яшавну гьалиги барышына, адамланы къаравларына гёре ана тилин билмесе де ярай деген пикрулар, лакъырлар эшитебиз. Гьакимият къурумланы янындан да ана тиллеге айрыча абур этилмей яда якълав тапмай. Тек муаллимлени ана тиллени айланасындагъы масъалалар учун жаны авруй. Оьзлени имканлыкъларына гёре яшлагъа ана тилин сюйдюрмеге ва уьйретмеге къаст эте.
Бугюн газетни бетинде ана къумукъ тилден Къоркъмаскъаладагъы орта школаны муаллими, билим берив управлениесини къуллукъчусу Абидат Абулашованы Хумторкъали районну охув ожакъларда ана тил ва къумукъ адабият дарсланы масъалаларына ва оланы чечивюне багъышлангъан пикруларын охувчуланы тергевюне беребиз.
– Миллетни лап уллу байлыгъы – тил. Тил болмаса, халкъ да болмай, миллет де болмай. Тилни гючю булан адамлар бирев-бирев булан гьаллаша. Гьар кимни ана тили юрегине ювукъ бола. Ана тил – халкъны маданиятыны лап башлапгъы ва агьамиятлы гесеги. Шо саялы тюгюлмю, ана тил лап аявлу, азиз ананы тили деп айтылагъаны.
Ана тилсиз яшамагъа болмайбыз
Биз барыбыз да ата-ананы яшларыбыз, ана тилибизде сёйлемеге де бизин борчубуз. Къушлар кёклерсиз, балыкълар сувсуз яшама болмай… Биз де ана тилсиз яшамагъа болмайбыз. Эгер де, ожакъда ана тиллеге тергевю, иштагьы ёкъ буса, агьлюде ана тилде сёйлемей буса, ана тиллеге тергев бермей буса не муаллимлер, не алимлер, не де мактаплар, оьр охув ожакълар олай яшгъа ана тилине сюювюн сингдирме бажармажакъ.
Неге тарыкъдыр ана тиллер? Ана тилсиз къалсакъ не бола? Бугюнгю гьаллагъа къарагъанда, ана тиллеге бакъгъан къаравлагъа гёре, шулай аслу масъалалар ва соравлар янгыз алимлени, муаллимлени талчыкъдырмай, ана тилине къыйналагъан бир-бир охувчуланы ва оланы ата-аналарын да талчыкъдыра. Тек олайлар аз.
Мен оьзюм Хумторкъали районда яшайман ва шонда районну билим берив управлениесинде методист болуп ишлегенмен. Хумторкъали район – артда къурулгъан ва санавуна гёре гиччи район болса да, ана тиллеге бакъгъан якъдагъы тюрлю масъалалар мунда да кёп тувулуна.
Бу районда яшайгъанланы санаву, артдагъы йылланы гьисабына гёре, 27 минг 376 адамгъа ете. Шоланы арасында 67 процетни – къумукълар, 18-зи – аварлар.
Школаларда ана тил дарслар къумукъ, авар ва дарги тиллерде юрюле. Ана тиллени уьйретивде муаллимлени алдында кёп четим масъалалар чыгъа.
Артдагъы йыллар болуп турагъан алмашынывлар халкъны ругь-къылыкъ, тарбия аралыкъларына да таъсир этме бола. Ана тиллеге бакъгъан сюювю кем де, осал да бола.
Къылыкъ да, намус да, ягь да, ана тиллеге сюювю де ожакъдан башлана, ананы къакъакъ йырларындан тувулуна, гьар ожакъны яшав-турушуна асаслана. Яш эсли болгъанча, айрокъда сабий вакътисинден башлап, гёз алдында тувагъан янгылышланы тез ала ва эсинде сакълай. Ана тиллеге сюювюн де яшгъа гиччиден тутуп сингдирме тюше. Яшны ругь байлыгъын артдырма имканлыкъ береген умпагьатлы зат – ону дюньягъа къаравудур.
Гьалиги заман шо бары да намус мактаплардагъы муаллимлени башына тюшген.
Яшланы аты чыкъгъанда, олар бизин гележегибиз, яшавну гюллери деген сёзлени аз эшитмейбиз. Тек гьакъыкъатда буса, яшланы билимине, тарбиясына, турушуна тергев берегенлер дагъы да кёп болма тюше.
Гьалигилер ата-бабаларыбыздан къалгъан адатланы, къылыкъланы, оюнланы юрютмейгенлигинден къайры, оланы билме де къарамай.
Аттестатда ана тилден къыймат болма тарыкъ
Айрокъда артдагъы йыллар, ЕГЭ-лер чыкъгъандан сонг, ана тиллени уьйренивю кёп тёбенге тюшгенин эс этебиз. Ата-аналар школагъа гелип, директорлардан яшы ана тил дарслагъа гирмесин, ана тилни уьйренмесин деп изну алма айлана. Олар ойлашагъан кюйде, ЕГЭ-ге ана тил тарыкъ тюгюл, яшыны яшавунда да тарыкъ болмажакъ.
Артда чыкъгъан билим беривге байлавлу законгъа гёре, аттестатда ана тилден къыйматы болма тарыкъ, шосуз аттестат къабул этилмей. Шулай чаралар да ана тиллерден дарс береген муаллимлени сююндюре. Охума сюймеймен, магъа тарыкъ тюгюл ана тил деген яшлар да, ата-ана да хыйлы аз болгъан.
Кёбюсю къумукъ ожакъларда (балики, башгъа миллетлени ожакъларында да), ата-ана яшларына орус тилде сёйлей. Оланы пикрусуна гёре, яшы орусча яхшы билсе, оланы иши гележекде алгъа баражакъ, оьр охув ожакълагъа тюшме бажаражакъ. Телевизордан гёрсетилеген бары да берилишивлер орус тилде юрюле. Жумада бир чыгъагъан «Адам ва заман» деген къумукъ берилишге буса уллуларыбыз къараса тюгюл, жагьиллер къарама да къарамай, шолай берилишлер бар экенни де билмейдир деп эсиме геле.
Аслу масъалаланы чемеге аслу гьалда муаллимлени башына тюше.
Дагъы да муаллимлени талчыкъдырагъан уллу масъала – къумукъ тил дарсларда къолламакъ учун чыгъагъан методика, гёрсетив – аян этив алатлар ёкълукъ.
Къумукъ тилдеги 5-11 класлар учунгъу охув алатланы пачалыкъ билим беривге да къыйышмай деп гьисапдан чыгъарып, олар булан ишлеме ярамай деп токъташдыргъан эди. Муаллимлер гьар ерден излеп табып, орус дарсланы къумукъчагъа къыйышдырып, таржума этип, дарсларын оьтгерип турду. Башлапгъы класлар учун охутув китаплар чыкъгъаны сама сююндюре.
Муаллимни пагьмусу, гьюнери яшны дарсгъа къуршама бажарса, ана тилге иштагьын гелтирсе ачыла. Яш оьзю янгылыкълагъа тюшюнме сюйсюн, оьзю масъаланы чечсин учун, муаллимге яшны дарсгъа хошландырма, иштагьландырма тарыкъ бола.
Ана тиллеге тюз гёзден къарав халкъны гьакъыл якъдан, англав якъдан оьсюв даражасы гючленгенде тувулунажакъ, ёгъесе, тангала ана тилсиз къалмакъ бар. Шо саялы ана тил дарсларда гьар яшны юрегине сингеген кюйде тюз ёл тапмакъ лап агьамиятлы ишлерден санала.
Ана тиллени уьйретивюнде ва уьйренивюнде гётерилеген масъалаланы чечмек учун, артдагъы йыллар кёп къолланагъан янгы технологияланы кёмеклиги булан дарсланы оьтгерме тюше. Гьалиги замангъы дарсларда компьютер биринчи ерни тута деп айтсакъ да, янгылыш болмасбыз. Неге тюгюл, компьютер дарсны толу маъналы, къужурлу ва ачыкъ эте.
Муаллимлеге къумукъ адабият дарсларда яшланы илмудан къайры да, инсанлыкъ яратгъан оьр даражадагъы уьлгюлеге уьйретме тарыкъ бола. Шону учун ана тил дарсланы муаллимлери охувчулагъа къумукъ язывчуларыбызны, шаирлерибизни асарларындан таба къумукъланы адатларын уьйретип, гьар даим де намус-ягьны оьр гёре гелген халкъ экенин билдирме тюше.
Аллагьны яхшылыгъындан, умуми алгъанда бары зат яман тюгюл, интернетден бир-бир темалагъа бек арив гьазирленген дарслар тапма болабыз. Кёп болмаса да, жагьиллени арасында къумукъча шиърулар язагъанлар да табыла. Къумукъча уьйренме сюеген уланлар-къызлар да ёлугъа.
«Мен къумукъман, амма къумукъча билмеймен» деген сёзлер буса, гележекде ана тилибизни, къумукъ миллетни къысматыны гьакъында ойлашдыра.
Къумукъ миллетин, ана тилин сюймейген адам оьз ватанын, юртун, агьлюсюн сююп де бажара деп инанмайман.
Яш наслу оьзюню маданиятын, элини-ватаныны тарихин билсин учун, оьз халкъыны адатларына абур этсин учун, ана тилини байлыгъындан ва аривлюгюнден оьктем болсун учун, муаллимлер даим ахтарыв ишлер юрютме тарыкъ, яратывчулугъун теренлешдирме, дарсларына гьакъ юрекден онгарылмагъа герек.
Гьазирлеген Патимат БЕКЕЕВА.
