Бираз алда Тюркиядагъы дюньягъа белгили Aciba­dem (Аджибадем) деген халкъара медицина сетни айтылгъан касбучуларындан бири, медицина илмуланы профессору дюнья даражасы булангъы врач-онколог Али АРЫЖАН клиниканы бизнес оьсювюню директору Ольга Кузнецова булан Магьачкъалагъа гелип, «Синтез-М» деген клиникада онкология аврувланы къабул этип, олагъа гьавайын насигьатлар берди.   Шолай да, ол Истанбулда ерлешген Acibadem деген халкъара медицина сетни клиникасында савлугъун тергетмеге сюегенлеге таклифлер этди.

 Acibadem деген халкъара медицина сетге 5 пачалыкъда иш гёреген 22 клиника, 19 медицина амбулатория центр­лар гире. 2017-нчи йылда буса Истанбулда янгы талаплагъа, технологиялагъа жавап береген Acibadem Altunizade деген 442 койкасы булангъы клиника да ачылды. Шонда да нече тюрлю янгы къайдаларда онкология аврувланы бакъмагъа болагъан дюнья оьлчевдеги шартлар яратылгъан.

Али Арыжан Анкара университетни медицина коллежин битдирген. Сонг Анкара университетни медицина фа­­культетин уьстюнлю кюйде тамамлап, онкология аврувланы ахтарагъан алим. Ол      оьзюню касбу ишин Тюркияны Атагент шагьарындагъы госпитальда да юрюте. Али Арыжан иши къыставуллу буса да, чола табып, ёлугъуп, баянлыкъ берди. Лакъыр арада «Ёлдаш» газетге 105 йыл битгенни англагъанда: «Шолай чагъындагъы газет Тюркияда да ёкъ», – деп бек гьайран болду. Орусча билмесе де, амма «ёлдаш» деп охуду.

– Али бей, кёбюсю гезик­лерде рак авруву булангъы адамны къысматына тогъас­ салып, оьзлени хатир­сиз гьук­мусун чыгъарып къоя­гъан­лар да бар. Гертиден де, намарт аврувну торуна тюш­генлени сав этмеге медицинаны гючю чатмаймы?

– Бир заманда да умут уьз­меге ярамай. Онкологиясы булангъы адамны тюзевлю кюйде бакъса, сав этмеге бола. Неге тюгюл, гьалиги заманда медицина шайлы алгъа гетген. Медицинада шолай аврувланы тергеп, оланы гьалы яхшылашгъанны исбатлайгъан далиллер гьисапгъа алынгъан. Эгер де заманында диагнозну токъташдырып, шо­гъар къыйы­шагъан дарман­ланы да сайлап, ёрукълу кюй­де бакъса, шо аврувну эбин­ден гелмеге бола. Дагъы амал ёкъ буса, онкологиягъа тарыгъан адамны яшавун хыйлы йыллагъа узакълашдырмагъа бажарыла.

– Неге адамлар ракдан ав­руй? Шогъар не себеплер бар?

– Шону себеплери кёп. Биз шоланы экиге бёлебиз: эко­логиягъа ва адамны савлугъун осаллашдырмагъа бо­лагъан шартлагъа. Биз ойлашагъан кюйде, онкология генетика аврув тюгюл. Шондан авруйгъанланы 10-15 процентине ата-бабаларындан авлетлерине берилмеге бола. Къалгъан 80-85 процентине айлана якъны, гьаваны нас­лыгъыны заралындан геле. Сонг да, тамакюню, сигаретни тартагъан­лагъа, тарыкъсыз юрюшю булангъылагъа, пайдасыз ашамлыкъланы ашайгъанла­гъа шо аврув илинме бола. Шо багьаналагъа радиоактивный веществолар, бактериялар да гире.   

– Сиз адамлагъа онкология къатнагъанны нечик билдиресиз? Яда оьзюню бир къайдасы бармы?

– Озокъда, савлай дюньяда пациентге англатагъан схемасы, кюю бар. Бизде де шогъар тергев бериле. Тек шо къоркъунчлу аврувну хабарын чыгъаргъанча шону бир башлап мекенлешдирмеге тюше. Шо саялы биз шекленеген аврувлагъа биопсия анализни гёрсетебиз. Айтагъаным, мисал учун, оьпкелеринде рак аврув бар деп экиянсыллы бусакъ, шондан анализге клеткасын яда тканны алып тергемеге тарыкъ. Томография этилинегенден къайры да, диагнозну оьр даражада токъташдырмакъ учун гистология анализ этмесе ярамай. Дагъы кюйде шону янгылышмай ачыкъ этеген ёл ёкъ.

– Бизде, Дагъыстанда, жамиятны кёбюсю сан яны осал сувну къоллай. Шолай сувдан онкология аврувлар артмагъа боламы?

– Мен оьрде де эсгергеним йимик, дёрт де яныбызны гьалы, гьаваны, табиатны нас-лыгъы адамны савлугъуна яман таъсир этегени гьакъ. Сув­ну сан янына айрокъда бек агьа­мият бермеге герек. Мисал учун, шонда гёзюбюзге гёрюнмейген авур металлар, микроб­лар, бактериялар бар буса, шолар, гертиден де, рак аврувгъа ёл ача. Неге тюгюл, сувну ичинде гьатдан озуп бактериялар жыйылгъан буса, шолар тувра ашкъазанына бара, аслу саныбызны рак этмеге бола. Шо саялы сувну да анализ этмеге тюшегенни унутмагъыз.

– Сиз бизин республикабызгъа нечик чыкъдыгъыз? Бизге гелгенигизни мурады недир?

– Биз Истанбулдагъы белгили Аджибадем деген клиниканы бизнесни оьсювюню директору Ольга булан пандемиядан алда да Магьачкъалагъа эки керен гелген эдик. Дагъыстанны ушатдыкъ. Мун­­дагъы иш ёлдашларыбыз, врачлар бизге заман-заман чакъырыв бакъдыралар. Шо, озокъда, медицина булан байлавлу. Энниден сонг да бизин чакъырса, дагъы да гелмеге хыялыбыз бар. Мунда мен эки гюн гьавайын онкология аврувланы къабул этип, олагъа насигьатлар бердим. Мунда оьзюбюзню билимлерибиз, топлангъан сынавубуз булан гьакълашмагъа гьазирбиз. Дагъыстандагъы врачлар булан пайдалы лакъырларыбыз да бола.

– Савлай дюнья пандемиядан инжинди. Медицинаны бары да гючлери бирлешип, янгыз шо адамны силкиндиреген аврувгъа къаршы ябушуп турду. Шо гьаракат медицина къуллукъчулагъа оьзге аврувланы, айрокъда онкологияны бакъмагъа пур­шав этмедими?

– Гертиден де, пандемия арагъа чыкъгъанда, айрокъда йылны биринчи яртысында рак авруву булангъыланы тийишли кюйде бакъмагъа гезик етишмеди, олагъа этмеге тарыкълы процедуралар къутгъарылды демеге ярай. Неге тюгюл, ковидден сакъланып, онкология аврувлар тезликде врачланы уьстюне гелмеге болмай эдилер. Бары халкъ пандемиядан уьст гелмеге белсенген эди, бизде де шо вакътилер оьтесиз къыйынлыкълар болду. Шо саялы да онкологиядан авруйгъанланы санаву артды. Биз нечакъы сюймесек де, шо къоркъунчлу аврувдан кёплер гечинди. Алты айдан сонг бу аврувну къармагъына тюшгенлер ковидге къулакъасмай, оьзлени гьайын этмеге, больницалагъа гелмеге башладылар.  

– Онкология аврувлагъа халкъ медицинаны къолламагъа яратамы? Шоланы пайдасы бармы?

– Биз билеген кюйде, кёп­лер физиотерапияны, халкъ медицинаны пайдаландырма къарай. Олар шо дарман отланы тюзевлю атларын да билмейлер. Биринчилей, онкологиядан авруйгъанлагъа бизин дарманларыбызны, химиятерапиябызны этегенде, шогъар халкъ медицинаны, дарман отланы къошмагъа ярамай. Неге тюгюл, отлар медицина дарманланы аврувгъа пайдасын тиймеге къоймай, савлугъуна яман таъсир этмек (побочное действие) бар. Халкъ рецептлер булан рак аврувланы сав этген ерни гёрмегенмен. Бир-бир дарман отлар сызлап авруйгъан еринге бираз кёмек, рагьат этмек бар.

– Рак аврувланы багъыв булан байлавлу илму не къадар оьсген?

– Экинчи дюнья даву юрюлген заманлардан тутуп, онкология аврувланы багъыв да башлангъан десек дурус болар. Шо девюрде химиятерапия янгы арагъа чыкъгъан эди. 90-нчы йыллар болгъанча химиятерапия, эндокринологиядан къайры препаратлар ёкъ эди. 90-нчы йыллардан сонг адамны санында онкология аврув баш алгъан ерине, клеткалагъа дарман этеген «гьакъыллы препаратлар» деп айтыла, шоланы къоллайгъан­ болдукъ. Шо дарманланы кёплени яшавун узатмагъа гючю бар эди. 2000-нчи йылларда буса аврувну багъывну янгы къайдасы иммунотерапия гел­ди. Шо терапия рак аврувла­гъа шайлы кёмек эте. Узакъ къалмай, 5-6 йылдан сонг онкология аврувланы бютюн сав этежек дагъы да янгы къайдалар болажакъгъа инанаман.

– Россиялы, дагъыстанлы онкологлар булангъы аралыкъларыгъыз нечикдир?

– Озокъда, гьалиги яшавда Россияны, оьзге тыш пачалыкъланы врачлары булан байлавлукълары болмагъа тарыкъ. Шо саялы да конференциялар, конгреслер оьтгериле, шонда бир-бирев булан къатнайбыз. Гьали бары халкъны къолларында телефонлар бар. Айрокъда, мисал учун, пациентлер бизден медицина кёмек къаравуллай буса, мени касбума аралыгъы ёкъ соравлары тувулунса,   шос­сагьат оьзге врачлар булан телефондан гьакълашып, сонг аврувлагъа тюз жавап беремен. Башгъа врачлар да, англашылмайгъан затлар бол­са, бизге де сорайлар. Неге тюгюл, биз де аврувлагъа санлы медицина кёмек этмеге иштагьлыбыз.

– Россияны да, Тюркияны да медицинасыны не башгъалыкълары бар? Тюркияны медицинасына савлай дюньяда оьр багьа бериле. Пачалыкъ бу тармакъны гётермек учун да кёп уллу акъчалар гёрсете. Сизин клиникагъызны гьакъында не айтмагъа боласыз?

– Тюзю, Тюрк республикасы къурулгъандан берли медицина тармакъ инновацияланы гьаракаты булан оьсмеге башлады. Мустафа Кемаль Ататюркню васият, аманат йимик: «Мени тюрк врачлар тергесин», – деп айтгъан сёзлери бар. Ону философиясына къулакъасып, ме­­дицинаны алгъа барывуну гьайын этдик. Гертисин айтса, биз де кёп къыйынлыкълагъа урундукъ. Айтагъаным, биздеги медицина осал деп къопдурагъанлар бар эди. Бизин тарихибизде бу тармакъ бир заманда да акъсакъламагъан, тёбен даражада болмагъан. Нечакъы четимликлер тувулунса да, амма бизин бирев де тозмады, айры-айры гесеклер этип де айырмады. Гьаман да бирликде ишледик. Озокъда, артдагъы 20 йылланы ичинде инвесторланы къошуму бу­лан частный медицинаны сан яны дагъыдан да оьрге гётерилди. Бизде тезликде янгы технологиялар булан таъмин этмеге имканлыкълар яратылды. Мисал учун, мен оьрде айтгъан онкология аврувлар учун «гьакъыллы препаратлар», луч къайдада багъагъан ясандырывлар. Бизин врачларыбыз даим оьзлени билимлерин камиллешдире, англавларын артдыра. Шону учун да тыш пачалыкъланы врачлары булан къатнайлар, конгреслерде, форумларда ортакъчылыкъ этелер, сынав топлайлар. Гьар гюн йимик ёлугъагъан масъалаланы алдын алмакъ учун кёп къыйын тёгелер. Сёзлеримни исбатлайгъан инг де гёрмекли мисалны эсгерейим – мени иш ёлдашым профессор Азиз Санджар Нобель савгъатына ес болду.

Россияны врачларыны гьакъында мен кёп зат айтмагъа болмайман. Неге тюгюл, шогъар байлавлу таман чакъы маълуматым ёкъ. Тек бир затны эсгерме сюемен, россиялы иш ёлдашларым тыш пачалыкъланы тилин билмей. Шолайлыкъ оланы ишине чатакъ сала. Россияда оьтесиз ишни сюеген, къаныгъывлу кюйде загьмат тёгеген врачлар бар. Мен билеген кюйде, Россияны клиникаларында гьалиги талаплагъа гёре ахтарывлар эте. Шоланы дюнья оьлчевлерине чыгъармагъа тарыкъ. Онкология аврувлар учун толу кюйде янгы къайдалы ясандырывлар ёкъ буса да, амма аврувлагъа не ёллар табып да тийишли дарманлар этмеге усталыгъы, англавлары бары ачыкълашды. Шону мен сизден Аджибадем клиникабызгъа гелген аврувланы гьалын тергегенде англадым. Шо да мени сююндюрдю. Шо саялы Россияны врачлары савлай дюньяда оьзлени гьаракатын гёрсетмек учун, тыш пачалыкъны тилин уьйренсе, кёп пайдасы тиер эди.

– Оьзюгюзню агьлюгюзню гьакъында да хабарласагъыз арив болур эди.

– Биз гиччиде гьарибизни алдыбызгъа университетлерде охуп, билим алмагъа герек деген мурат салынгъан эди. Мен медицина академиягъа тюшюп, шону битдирдим. Онколог болуп бугюнлеге ерли ишлеп тураман. Мени эки яшым бар. Уланым университетни битдирген. Мени йимик врачны касбусун тангламады. Экинчи авлетим де мени ёлумну узатма сюймей. Бизин агьлюдегилер ата-ана, яшларыбыз, къызардаш-эркъардашыбыз – барыбыз да бир-бирибизге бек байлангъанбыз. Шо бизин агьлюню аслу оьзтёрече хасияты демеге ярай. Бир-биревге бавурлу янашагъанлыгъыбыз­ны да маънасы бар. Неге десегиз, яшланы алдында ата-ананы абуру да арта. Гертиси, мени врач экеним де бир-бир затлагъа пуршав эте. Ишибизни кёбюнден оьзюбюзню гьайыбызны этмеге заманыбыз къалмай. Бек къавшаламан, амма аврувлагъа кёмегим тийгенни гёрсем, бары да моюгъаным тайып къала, сююнемен, ругьланаман.

Мен оьзюмню дарс беривчюлеримни эсгере боламан. Олагъа 80 йыллар да битген, гьали буссагьатда да ишлейлер, операциялар да этелер. Тюркияда бир-бир къуллукъларда чалышагъанлар 50 ча-гъында пенсиягъа чыгъа. Бизин ишибиз шо категориягъа гирмей, олай зат ёкъ.

– Сиз бизде эки гюн онкология аврувланы къабул этдигиз. Чинк де къайсы тайпалары кёп яйылгъан? Шо гьакъда не айтмагъа боласыз?

– Эки де гюн кёкюрек безлеринде рак авруву булангъы жап-жагьил къатынлар эпсиз кёп гелди. Шо мени бек тамаша этдирди, талчыкъдырды. Билмеймен, янгыз шолайлар жыйылгъанмы эди. Экинчи ерде ичеклерине онкология   къабунгъанлар эди. Шондан аслу гьалда эргишилер авруй. Биз пандемиядан сонг оьпкелери рак болгъанлар кёпдюр деп ойлаша эдик. Гьал биз къаравуллайгъан кюйде чыкъмады. Кёкюрек безлеринде рак аврув барлар сизде неге кёп экенни англатагъан далиллер бардыр. Шону ачыкъ этмек учун мунда туруп ахтармагъа, литератураны охумагъа тюше. Шо заман англашылажакъ. Мен бир тайпаларына Тюркиягъа, Аджибадем клиника-бызгъа гелип, аврувуну гьайын этмеге имканлыкълар барны да айтдым.

 

Паху ГЬАЙБУЛЛАЕВА.

СУРАТДА: Али АРЫЖАН «Ёлдаш» булан таныш болагъан вакъти.