Уллу Ватан давну къагьрулу йыллары оьтгенли 79 йыл битди. Шо йыллар арек болгъан сайын, давда ортакъчылыкъ этгенлени гьакъында янгы-янгы маълуматлар табула.

Яхсай – Дагъыстандагъы уллу юртланы бириси. Мунда 15 мингден де артыкъ адам яшай. Юртну ортасында Уллу Ватан давда ортакъчылыкъ этгенлеге салынгъан мармар ташдан белги-эсделик къурулгъан. Шонда юртдан гетген 750 давну ортакъчыларыны атлары  язылгъан. Шоланы  арасында старший лейтенант Абас Ярсанаевни аты да бар.

 

Абас Индерчиевич Ярсанаев 1912-нчи йылда Яхсайда тувгъан. Юртдагъы школаны охуп битдиргенде, ону Хасавюрт шагьардагъы налог агентлени курсларына йибере. Шону битдиргенде ол юртгъа къайта ва налогланы жыйып­ ишлей. Адамлагъа налог салыв янгы гьакимлик гелгенде бир нече керен алышынгъан.

Эгер де ал заманларда налог болдурулгъан малдан берилме герек болгъан буса, 1924-нчю йылда шо бирикген юрт хозяйство налогдан токъташдырыла болгъан. Гьар агьлюню нечакъы топурагъы, бичен чалыв ерлери, нечакъы баву, жибин четенлери бары, тамакю оьсдюрегенлени, уьйде нече адам яшайгъаны, гьайваны ва малы, гьатта жанлары барны да гьисапгъа ала болгъан. Яш улангъа тапшурулгъан ишни тындырыкълы этмек учун, шайлы заман гете. Шо вакътиде Яхсай юрт советге дагъы да 5 юрт гирегенни де эсгерсек, этилме герек ишни оьлчевлери уллу экени гёрюнюп къала.

Асгерге барма заманы болса да, бу намуслу ишлейген уланны йибермей къоюп тура. Шо вакътиге Абас юртдагъы Гьава деген къызны да алып, булагъа къыз да тува.

Яш уланны асгер опуракъ гийгенлер иштагьландыра. Шону учун болма ярай, ол охума деп Буйнакск шагьарда ачылгъан офицер курслагъа тюше. Охуву битме 1 жума къалгъанда, Уллу Ватан дав башлана. Охуву толу тамамланмаса да, курсантлагъа младший лейтенант чинлер де берип, дав башланып, 3 гюнден оланы фронтгъа йибере. Сёз ёругъуна гёре айтсакъ, Уллу Ватан давда Дагъыстандан 3 минг офицер ортакъчылыкъ этген, шоланы бириси — Абас Ярсанаев.

Абас дазу бойдагъы Къыбла-Гюнбатыш фронтгъа гиреген 153-нчю атышывчу дивизияны 557-нчи полкундагъы  взводну командири этилип белгилене. Давну башлапгъы йыллары эсгерилген фронт учун инг де къыйынлы йыллар бола.

1 миллион асгери бар бу фронтну немислени армиясына къаршы сала. Танклар къуршалгъан ерде къызгъын давлар юрюле. Шо давда бизин армияны немислерден эсе 10 керен артыкъ танкы яллай. Шо урушну натижасында совет асгерлеге Львов бойда къуршавдан чыкъма имканлыкъ бола.

1941-нчи йылны июль айында Киевни ва Умань шагьарны боюнда Къыбла-Гюнбатыш фронт къамавгъа тюше. Къуршавдан чыкъмакъ учунгъу урушларда фронтну командующийи генерал-полковник М. Кирпонос, штабыны начальниги генерал-майор В.Тупиков оьлелер. Есир болмай чыкъгъанланы арасында Абас Ярсанаев де бола, тек ол яралана ва госпитальгъа йибериле.

Абас къуллукъ этген дивизияны декабр айгъа толумлашдырып, янгыдан немислеге къаршы сала. Бу гезик асгерлер 10 гюнден тиши-тырнагъына ерли савутлангъан немислени Елец шагьарны боюндан 90 чакъырым артгъа ташлай, тек 1942-нчи йылда Харьков шагьарны тюбюнде дав этегенде авур тас этивлеге тарый. Шондан къалгъан асгерлени бирлерин Къыбла фронтгъа, къалгъанын Сталинград фронтгъа чыгъара.

Яраларындан къолай болуп чыкъгъан Абас Ярсанаев янгыдан къурулагъан Къыбла-Гюнбатыш фронтгъа йибериле. Шо вакътиде фронт немислер чапгъын этеген Сталинградны темиркъазыкъ боюн сакълай. 1942-нчи йылны 10-нчу октябринде Абас бирдагъы да яралана. Ол госпитальда узакъ турмай, ярасы тартылып битгенче де къарамай, оьзюню асгер бёлюгюне къошула.

Шо йыл ноябр айда Сталинград ва Дон фронтлар булан бирге къуршавгъа тюшген немислени 6-нчы армиясын къутгъарма къарайгъан асгерлеге къаршы тура ва шоланы дагъыта. Сталинградны боюнда башында фельдмаршал Ф.Паулюс да булан немислени асгери къолгъа тюше.

Къыбла-Гюнбатыш фронт немислени къува туруп, март айлагъа Северный Донец деген сувгъа етише. Къыйын давланы натижасында шо сувдан оьте ва 280 чакъырым ерни алып, Днепропетровск шагьаргъа етише. Шо шагьарны алмакъ учунгъу давларда лейтенант Абас Ярсанаевни взводу яхшы игитлик гёрсете, тек командири авур яралана. Ёлдашлары Абасны тезликде госпитальгъа етишдире. 15-нчи мартда госпитальгъа тюшсе де, кёп къаны акъгъан Абас, айынып гетмей, шайлы заман къала. 2 ай госпитальда ятып топну яркъычыны аркъасына гиргенин операция этип ала, тек бутуна гюлле тийип юлкъунгъан эт къолай болмай. Гьаса таякълар булан юрюмеге амал этип болагъанда, ону 3 айгъа уьйге йибере.

Уьйдеги къарав пайдалы бола. Аягъыны борбайындан юлкъунгъан эт болагъан ер толу толмаса да, юрюме амал бола.

Бир гече муну уьюне НКВД-ни къуллукъчулары геле ва Абасны тутуп гете. Бары да зат артда ачыкъ бола, юртдагъыланы бириси шо къурумгъа Абас давдан къачып гелген деп кагъыз язгъан болгъан.

Шо йылларда болагъанда йимик, ону НКВД-ни къуллукъчуларына гёрсетген кагъызларына да инамлыкъ болмай. Трибуналгъа берилген Абас бек къыйнала, НКВД гьалны ачыкъ этип битгенче, заман гете. Фронтгъа ва ятгъан госпитальгъа кагъызлар языла, артда да бары да зат ачыкъ бола. Абасны къарсалаву гьабас бола, тек оьтген заманны ичинде ону ярасы шайлы къолайлаша. Магьачкъаланы военный гарнизонуну 1944-нчю йылны 17-нчи май айындагъы трибуналыны къарарына гёре, огъар «гюнагьсыз» деп гьукму чыгъарыла, ол да янгыдан фронтгъа гете.

Абасны 12-нчи гвардия атышывчу дивизияны 34-нчю атышывчу полкундагъы автоматчиклени взводуну командири этип белгилей. Шо полк булан Абасны взводу Венгрияны, Чехияны ва Польшаны немислерден азат эте.

– Атабыз давда 5 керен яралангъан, авур яраланып уьйге гелгенде ону НКВД бек авара этген, гертисин айтса, ол айыплардан чайылгъанда, мекенли къолай болгъанча да къарамай, фронтгъа гетген. Мен яш эдим, ону борбайыны эти юлкъунгъан ерге къаз йымырткъа сыя десек тюз болар, – дей мени булан лакъыр эте туруп, ону гиччи уланы Бийарслан. – Ол яяв асгерде болгъан чы, гьар гезик гьужумгъа биринчи барып, олар душмангъа бетге-бет турагъанлар чы, шону учун бир-бир давларда взводу къырылып къалагъан гезиклери де болгъан. Бу гезик де уьйден гетип, 2 ай дав этип, атабыз янгыдан яралана. Йылны ахыры болгъанча госпитальда ята. Ол къолай болуп асгерге къайтгъанда, дивизиясы Венгрияны шагьарларын немислерден азат этеген замангъа къаршы геле.

Немислер Венгриядагъы Балотон деген оьзенни боюнда гючлю бек­ликлер этип, совет асгерлеге къаршы туралар. 3-нчю Украина фронт буса шоланы дагъытма йибериле. Шолагъа болгариялы ва югославиялы асгерлер де къошула.

Урушларда яхшы дав этген 12-нчи атышывчу дивизияны апрель айда Словакияны тахшагьары Братислава деген шагьарын алма сала. Шу давларда старший лейтенант Абас Ярсанаевни ротасы айрыча игитлик гёрсете. Ол Макътавлукъну 3 даражалы ордени булан савгъатлана.

«А.Ярсанаев оьзюню автомат ротасы булан Братиславаны алагъанда къоччакълыкъ гёрсетди. 1945-нчи йылда 4-нчю апрельде болгъан давда ол оьзюн къоркъувну билмейген асгерчи экенин бирдагъы да ташдырды. Бизин асгерлени оьтме къоймай немислер къамалгъан уьйню пулемётчиклерин дагъы­тывда игитлик гёрсетди. Ол асгерин аявлап, пулемётчуланы дагъытма оьзю янгыз гетди. Шоланы дагъытгъандан сонг ичинден къачып чыкъгъан 4 немисни де оьлтюрдю ва 5 немисни де есир этип гелди. Орам давларда дагъы да 4 немисни оьлтюрдю. Макътавлукъну 3 даражалы орденине гёрсетиле. Гвардиячы Дунай Къызылбайракълы атышывчу полкну командири, подполковник Гришин. 7-нчи апрель 1945-нчи йыл», — деп язылгъан ону савгъатлав кагъы­зында.

– Атабыз, дав башланып, 3 гюнден асгерге йиберилген, – дей, мени булангъы лакъырын давам эте туруп, Бийарслан. – Буйнакск шагьардан яяв аякъдан оланы Анжидеги вокзалгъа гелтирген. Шону эшитген анабыз юртдагъы къатынлар булан ашлар да алып вокзалгъа гелген ва ону ёлгъа салгъан. Уьстюнлюкню гюнюн буса атабыз Польшада къаршылагъан. Шо йылны гюзюнде юртгъа къайтгъан. Уллу къатынлар айтып эшитгенмен: «Тёшю толгъан медаллар да булан давдан офицер амай къайтгъан», – деп къызлар чалдан таба къарай болгъанлар.

Ол давдан сонг беш юрт гиреген Яхсай юрт советни председатели, юртда парторг, иннырны заведующийи, управляющий болуп ишлей. Сонггъу йыл ону райисполкомну къарарына гёре Хамавюртгъа управляющий этип йиберген. Шондан къайтгъанда да ол узакъ йыллар юртдагъы советде ишлеген. Яшлай 1973-нчю йылда гечинген. Огъар гечинегенде янгы 60 йыл битген болгъан.

Олар агьлюсюнде 6 да яшны тарбиялагъан. 3 къызны ва 3 уланны оьсдюрген ва уьйлю-эшикли этген. Олар да татывлу агьлюлер къуруп яшагъан. Яшланы бирлери бугюнлерде гечингенлер, къалгъанлары буса атасыны эсделигин сыйлап юрюйлер. Игитни аты тагъылгъан торуну Абасгъа да 20 йыллар бола. Ол да игит уллатасыны аты тагъыл­гъангъа оьк­тем болуп ва огъар ошама къаст этип яшай.

 

Гебек КЪОНАКЪБИЕВ.

 

СУРАТЛАРДА: Абас Ярсанаев;                      

А. Ярсанаев агьлюсю Гьава булан.