Гьар къайсы элни тарихи де янгыз ата-бабаларыны топурагъында яшайгъан адамлар адатлы гьалда асырап сакълагъан оьз агьлюсюню тарихинден амалгъа гелип къалмай. Тарихни белгилери топуракъны тюбюнде де сакълана. Оьтген девюрлени заман топуракъны къатлавларыны тюбюнде де аяп яшыра. Шону булан бирге, бизден алда яшагъан адамланы умутларын да, сююнчлерин де, къайгъыларын да, яшавгъа амал этив авараларын да, олар къоллап тургъан алатланы да «ютгъан» бырынгъы заманлардан къалгъан йылланы таъсиринден чёкген биналаны харабалары топуракъны тюбюнде къала. Археологлар ва тарихчилер шоланы сыйлылыгъын кимден де яхшы билип, герти ахтарывчулар гьисапда оьзлер тапгъан уватылгъан савут-сабаны гьар гесегин тапгъанда, шоланы уьстюне къонгъан асруланы чангын силкип, тюгесинмес байлыкъгъа йимик къарай.

Тарихни теренинден къалгъан шолай белгилер бизде кёп. Дагъыстанда бугюнлерде де, орта гьисапда алгъанда, бизин девюрден 3 минг йыллар алъякъда, оьзюне бронза асру деп айтылагъан вакътиде де, адамлар яшагъан ерлер табыла. Шолар да – ичинде ташдан этилген къабурлар булангъы адамлар гёмюлген тёбечиклер, (къургъан) генг къайырчакъ аркъалар. Шо къабурлар бай яда атолу адамланы, халкъ арада, эл арада болгъан асгерчилени къабурлары болуп чыгъа. Оьрде эсгерилеген тёбечик ва аркъа ерлер Россия Федерацияда яшайгъан халкъланы маданият варислиги гьисапда Бирлешген пачалыкъ сиягьгъа язылып алынгъан.

Тек не амал, бизин замандашларыбызны барысы да бир йимик тарихи варислигине тийишли даражада абур этип янашмай. Топуракъгъа, гьатта заманлыкъ онгайлыкъланы гьисапгъа алып, оьзлени яшавлукъ талапларын кютеген къуралгъа йимик янашып къала­гъанлар да ёлугъа. Бираз алда ДР-ни маданият варислигин къоруп сакълавгъа къарайгъан агентлигини къуллукъчулары археология эсделиклер вагьши кюйде бузулгъанын малим этген.

–Бизге «Янгы Чиркей 1» деген эсги къабурлагъа гиреген тёбечиклер тозулгъаны белгили болду. Шо тёбечиклени кёбюсю де шолардан топуракъ алагъанда тозулгъан,– дей археолог Къадырали Шушаев. – Оьтгерилген тергевлени барышында, орта гьисапда алгъанда, бизин девюрден 1 минг йыл алъякъда этилген савутну гесеги табылгъан. Шогъар бакъгъан якъда берилген къыйматны биз оьтгерилген мекенли тергевлерден сонг малим этежекбиз.

Шолай вагьшиликге тары­гъанланы арасында Къарабудагъгент райондагъы «Зеленоморск-1», «Манас-5» тёбечиклер де бар. Оьз заманында, ачыкълашдырып айтгъанда, 1950-1951-нчи йылларда белгили алим К. Ф. Смирнов оьрде эсгерилеген эсги къабурланы ахтаргъан. Гюнтувушну пачалыкъ музе­йини баш илму къуллукъчусу , тарих илмуланы доктору Владимир Эрлихни сёзлерине гёре, шолар адамлар гёмюлген тёбечиклер гьисаплана. Бырынгъы заманларда йылны вакътилери булан байлавлу юрюлеген байрамларда ибадат этеген ерлер болгъан. Шоланы бою булан синген затлар тёгюлеген ва ону ичмек учун савутлар салына­гъан ташдан гиччирек ящиклер къурула болгъан.

– Кёбюсю тёбечиклер оьз­лени къайтып янгыртмагъа болмас даражада тозулгъан. Шоланы бирлерине кёп зарал этилген, – деп хабарлай эсгерилген агентликни маданият варислик имаратларын тергевге, сакълавгъа, халкъны арасында малим этивню масъа­лаларына къарайгъан бёлюгюню ёлбашчысы Абдулмажит Абашилов. – Бугюнлерде бирдагъы бир масъала арагъа чыкъгъан. Шо да – тарихге «яшыртгъын» зарал этегенлер булан байлавлу масъала. Буссагьатгъы вакътиде олар Сулейман-Стальск, Лаваша районларда иш гёре. Оланы арасында шонда яшайгъанлар да, тышдан гелгенлер де бар. Неге тюгюл, бизде не ерде де ким сюйсе де темир излейген алатны алып юрюй. Шо закон булан гери урулмагъан.

Район администрацияланы вакиллери топуракъ пайланы уьлешип берегенде, янгы есилерине шолар археология ахтарывлар учун агьамияты булангъы ерлер экенин айтмай къоялар. Топуракъланы гьар тюрлю шартланы сакълап къолламагъа закон ярата. Топуракъ пайлар да 49 йылгъа ижарагъа бериле. Тек документлерде эсгерилген топуракъ пайларда ерни 35 – 40 сантиметрдан терен къазмагъа ярамайгъаны айтылмагъа тарыкъ.Шо теренлик юрт хозяйство оьсюмлюклени оьсдюрмек учун таманлыкъ эте. Тек топуракъны уьст къатлавун тайдырмагъа ва къазыв ишлер юрютмеге, олай да тёбечиклени тюзлеп къоймагъа яратмай. РФ-ни халкъларыны маданият варислигини (тарихни ва маданиятны эсделиклери) гьакъындагъы Федерал законунда шо гьакъда айтыла. Демек, тарихи агьамияты булангъы имаратлар пачалыкъны еслиги гьисаплана. Шолайлыкъда, ижарагъа алгъан пайланы оьзю сюйген кюйде къолламагъа да ярамай.

– Биз Къарабудагъгент районуну Зеленоморск юртунда шолай иш гёреген экевню жаваплыкъгъа тартгъанбыз, – деп англатыв бере агентликни федерал агьамияты булангъы маданият варислик имаратларын тергевге, сакълавгъа, халкъны арасында малим этивню масъалаларына къарайгъан бёлюгюню касбучу-эксперти Патимат Загьирова да. – Олар акъча къазанмакъ учун уьст къатлавларын (къайырны ва балчыкъны) къазып алып, сатып тургъангъа гёре 9, 10, 11 номерли тёбечиклеге кёп зарал этген. Оланы шолай гьаракаты саялы 5 миллион манатгъа ерли штраф салынмагъа бола. Роспотребнадзор токътатмакъны талап этсе де, олар оьзлени гьаракатын давам этип тура. Оланы кёплери шо уллу оьлчевдеги штрафны да тёлеп, оьзлени гьаракатын узатып турса да къайырмай.

Манас юртда да шолай законну бузувлагъа ёл берилген. Мунда бир номерли тёбечикге мекенли кюйде зарал этилген. Къызылюрт районну Янгы Чиркей юртуну ювугъундагъы уьч номерли тёбечик де Р-217 «Кавказ» деген, олай да Ростовдан тутуп Азербайжанны дазуларына ерли салынажакъ М-4 ёлну къурулушуну вакътисинде толу кюйде бузулгъан. Археология имаратлары булангъы топуракълар есликге берилген адамлар кёбюсю гьалда оьзлер ата-бабалардан къалгъан маданият варислигин бузагъанына тергев бермей къоя.

РФ-ни маданият министерлигини буйругъу булан археология варислиги гьисапланагъан имаратланы янында англатыв береген, олай да оьзге белгилени онгарып ерлешдирмек гери урула. Шолай чара эсгерилген тёбечиклерде багьалы ташлар ва савут-саба яшырылгъан деп ойлашагъан тарихге «яшыртгъын» зарал этегенлени гьаракатын алдын алмакъ мурат да белгиленген. Оьрде эсгерилген тёбечиклени уьст къатлавлары керпич заводлар учун балчыкъ алып тургъанына шеклик этмеге тюшмей. Бугюнлерде буса шо керпич заводлар бир ягъадан барысы да ябылып геле. Адамлар гёмюлген тёбечиклеге зарал этегени ва тозулуп гелегенлиги гьакъда бизге Манасгент юртну гьакимбашы Иманали Алиев айтып билдирди. Ёлгъа йиберилеген законланы бузувлары гьакъда язылгъан кагъызлар Къарабудагъгент районну гьакимбашы Магьмут Амиралиевге, шо районну ич ишлер бёлюгюне, Янгы Чиркейни юртбашы Арсен Шейховгъа йиберилген.

Маданият варислигин къоруп сакълайгъан агентлигини къуллукъчулары адамлар бырынгъы заманларда гёмюлюп гелеген тёбечиклени бузувгъа ёл берегени гьакъда кёп тюрлю далиллер жыйылып, прокуратурагъа бакъдырылгъан. Бизин тарихни гьызлары къалгъан ата-бабаларыбызны маданият варислигин къоруп сакъламакъ учун прокуратура мекенли чаралар гёрежегине биз де инанабыз.

Руслан Луговой.