Дагъыстанны Башчысы Сергей Меликов районлагъа барывун ва масъалалар булан оьзю гёрюп таныш болагъанын давам эте. Бу гезик ол Хумторкъали районда болду, билим берив идараланы ва хозяйстволаны иши булан таныш болду, адамлар булан гьаллашды.

Хумторкъали район инг де яш район деп айтма болабыз: о 1992-нчи йылда къурулгъан. Новострой (Новолак) район къурулгъандан берли топуракълары аз болгъан ва ян-янындан къысылгъан районда 8 юрт бар: Къоркъмаскъала, Алмалы, Уьчгент, Темиркъую, Шамхалянгыюрт, Дахадаевка, Тёбе ва Гьажидада.

Янгы Ураданы адамларыны къаршылыгъы

Хумторкъали районну топуракъларында Хунзах районну Арада, Ахтини, Квами, Красное, Самилах, Лак районну Дилчу, Шамил районну   Янгы Тидиб ва  Янгы Урада къотанлары ерлешген эди. Эди… Неге тюгюл, шолар бугюнлерде барысы да дегенлей школасы, яшлар баву булангъы юртлагъа айлангъан.

Районда топлажакъ ва насланы ишлетежек полигон къурулма башла­гъанда янгыурадалылар къаршылыкъ билдирди. Демек, полигонну къурув савлукъ сакълавну талап­ларына къаршы чыгъа ва адамлар яшайгъан ерден ариде ерлешме герек дейлер. Тек арасындан бирев де гёчювюл топуракълардагъы къотанлар юртлагъа законлу айлангъанмы яда мекенли идаралар къурулгъаны законгъа къарап этилингенми деген соравлагъа жавап берме къарамады? Оланы сёйлевлерине тынглагъанда, Шамил районну башын тутгъанлар шо юртларын оьзбашына къойгъаны ва бир де англатыв иш юрютмейгени ачыкъ болду.

Ёлугъувгъа баргъан Сер­гей Меликов полигон табиатгъа да, адамланы савлугъуна да зарал этмежекни ва проект тарыкълы экспертизалардан чыкъгъанны англатды. Районгъа ишчи сапар булан гелгенде касбучулар булан ёлугъув оьтгерилежекни де айтды.

 Этме тюшеген ишлер аз тюгюл

Сергей Меликов районну башчысы Айнутдин Зиявутдинов да булан башлап 1-нчи сентябрде янгыртылып ишге салынгъан «Сююнч» деген яшлар бавунда болду. Шу 280 яшгъа ери булангъы яшлар баву 1976-нчы йылда къурулгъандан берли, ярашынмагъан болгъан. Янгы охув йыл башлангъанча шу бавну къырын-ичин янгыртма имканлыкъ болгъан ва яшлар бугюнлерде шу идарагъа кёп сююп гелелер.

Сергей Меликов тарбия­лавчулар ва яшлар булан гьаллашгъан сонг не етишмейгени гьакъда да сорады. Етишмейген англатыв китаплар, оюн-чакълар тезде етишдирилежекни билдирди ва жаваплы къуллукъчулагъа тапшурувлар берди.

Шо яшлар баву юртдагъы гиччипавлагъа аз­лыкъ этегенге гёре, янгы­сы да къурулуп тура. Дагъыстанны Башчысы янгы яшлар бав къурулагъан­ кюйге рази къалды. Эки къабатлыкъ 120 яшгъа деп къурулагъан идара йылны ахырына ишге салынажакъ. Аслу ишлер этилинген, ичи­не тарыкълы мебел са­лына. 6 группагъа деп онгарылгъан яшлар бавунда музыка ва физкультура заллар, ашхана, охув-языв, башгъа тюрлю-тюрлю яшлар булангъы ишлени ва оюнланы юрютмек учун класлар, психологну ва логопедни кабинетлери гьазирленген.

Ондан сонг Сергей Алимович ерли школагъа да гирди. Гёзленмеген къонакъны къаршылай туруп, школаны директору билим берив идараны иши ва масъалалары гьакъда хабарлады. Аслу масъала – 500 яшгъа деп гёрсетилген школада мингге ювукъ яш охуй, демек, къошум билим алмагъа имканлыкълар ёкъ.

Шу масъаланы чечмек учун ишни Сергей Алимович Дагъыстанны Гьукуматына тапшурду.

 Тёбе юртда да тёбе масъалалар бар

«Сарихум» деген яшланы бийив ансамблини пагьмусун Дагъыстанны Башчысы кёп керенлер оьзю де гёрген. 25 йыл алда къурулгъан шо бийив ансамбль Португалияда, Испанияда, Францияда, Германияда, Болгарияда, Украинада, Белоруссияда, Туркияда, Китайда, Къыргъызстанда ва Россияны шагьарларында оьтгерилген фестивалларда, концертлерде ортакъчылыкъ этген.

Бийив ансамблни ёлбашчысы, Дагъыстанны инчесаниятыны ат къазангъан чылышывчусу Арсланали Арсланбеков айтгъан кюйде, сав дюнь­ягъа белгили ансамбль эсги ва имканлыкълары ёкъ бинада уьйренелер, репетицияларын этме кёп четимликлер тувулуна. Сергей Алимович бу ансамбльгъа янгы бина тапма кёмек этежекге сёз берди. Балики ансамбль учун янгы бина къурмакълыкъ да бар. Шу ансамбль гьали Тёбе юртдагъы яшланы инчесаният школасына гире.

Бу юртда республиканы Башчысына бирдагъы масъа­ланы да айтдылар. Мунда районну спорт школасы бар. Шо школа кёп йыллар «Шамхал-хлебопродукт» деген жамият къурумну гьисабында тургъан. Сонг районну гьисабына берилген, тек банасы гьали эсгиленген. Сергей Алимович айланып къарагъандан сонг, жаваплы къуллукъчулагъа ярашдырса яхшымы яда янгысын къурса нечик болажакъны гьисабын чыгъар­макъны тапшурду. Эгер де дагъы ишлетме бажарылмас деп къарар чы­гъа­рылса, тез къурулагъан хырслардан янгы спорт комплекс этилме башлажакъ.

Сергей Меликов булан районда татли емиш болдурувну гележекдеги гьалы гьакъда да лакъыр этди. Ол Абдулмуслим Гьасангьюсейнов ишлетеген теплицаларда болду. Абдулмуслим 1 гектар ерде помидор-хыяр болдура, 6 гектар ерде буса жиелек оьсдюре. Шо ишни ол сав йыл юрютюп тура, мунда 15 адамгъа иш ер де этилген. Кюйге гёре ишин дагъы да генг­лешдирме сюе.

Темиркъую юртда буса Сергей Алимович «Брянский рыбзавод» деген жамият къурумда болду. Бу завод белуга ва иргъай балыкълар болдура. Эгер де белуганы сатмагъа деп оьсдюре буса, иргъайны сувлагъа йибермек учун болдура. Заводну абзарында шоланы оьсдюрмеге ябукъ хас ерлер этилинген. Шоларда таза сув айланып тура.

Гьар ишге гёре тапшурувлар берилди, тек бирев сама бу топуракъларда юзюмден яхшы тюшюм алагъанны гьакъында айтмады. Сувну къытлыгъын­дан тавтюп бойдагъы юзюм­люклер къуругъанны ва шоланы янгыдан ишге салса, районну экономикасына яхшы къошум болажагъы эсгерилмеди.

Насланы ишлетежек заводну таза иши

Райондан айланып битгенден сонг Сергей Меликов «Сарихум» деген къонакъюйде оьтгерилген къатты коммунал насланы ишлетивню гьа-къындагъы программаны малим этивюнде ортакъчылыкъ этди. Шону ишинде «Российский экологический оператор» деген компанияны директору Олег Шияновский бар эди.

Дагъыстанда насны ишлетеген 3 завод ва шоланы топлайгъан полигионлар къурулма башлагъан. Дагъыстанны экология министрини орунбасары Саният Билалова билдирген кюйде, республика уьчге бёлюнген. Магьачкъалагъа гиреген завод йылда 500 минг тон, Хасавюрт районда – 250 ва Дербент райондагъы завод 200 минг тон чёплюклени ишлетежек деп гёз алгъа тутулгъан.  Хасавюрт районда къурулажакъ  полигонда йылда 150 минг тон, Дербент районда – 120 ва Хумторкъали районда 300 минг тон нас топланажакъ. Ол айтгъан кюйде, полигонлар къурулгъанда нас заманында чыгъарылажакъ, бары да ерлерде санитар талаплар  сакъланажакъ ва ер-ерде этилеген ихтиярсыз нас тёбелер болмажакъ.

– Артдагъы вакътиде контейнерлер етишмейгени ва нас заманында тайдырылмайгъаны, ихтиярсыз этилинген чёплюклер яллайгъаны ва ону тютюню яшав этме къоймайгъаны гьакъда адамлардан кёп арзлар геле, – деди оьзюню сёйлевюнде С. Меликов. – Проектлер Россияны табиатгъа къарайгъан министерлиги ва Росприроднадзору булан гелишдирилген, талчыкъма зат ёкъ. Полигон этме сюеген ердеги пайпелек авлакъгъа яда федерал гьисапдагъы «Сарихум» къайыр тавубузгъа къоркъунчлукъ ёкъ. Къаршылыкъ билдирегенлер буса яшавлукъ сетлерден таба Дагъыстанны оьсювюне четим эте. Шолайланы мен шо ерлени алып, сатып, къазанч этме сюегенлер деп гьисаплайман. Мен адамлар булан гьаллашма ва оланы арзына тынглама гьар заманда да гьазирмен. Питнечилени «гьаракатына» тарыкъ къуллукъдагъылар оьзлени «багьасын» берер.

Бугюнлерде Дагъыстанда миллион тондан да артыкъ коммунал нас чыгъа, адамлар арта ва шону булан бирге шо санавлар да. Дагъыстанны башчыларыны гьаракаты — рес­публикада санитар аманлыкъ болдурмакъ.

Ондан сонг сёйлеген «Российский экологический оператор» деген компанияны директору Олег Шияновский респуб­ликада насланы жыйывну ва ишлетивню бир ёрукъгъа салмакъ учун 3 йыл герекни айтды.

– Полигон – оьр технологиялы ва къоркъунчсуз къурулуш, шонда чёплюк­леге от тюшмей, топуракъгъа ва гьавагъа зарал болмай. Шуну къурувда биз дюньядагъы инг де яхшы технологияланы къоллажакъбыз, – дей  О. Шияновский.

Шо проектни яшавгъа чыгъарма сюегенлер башгъа ерлерде къурулгъан полигонларда 8 йылны ичинде бир де от тюшмегенни, бир зарал да болмагъанны ва шо полигонну къырыйын­да яшама гьазир экенни гьакъында да айтдылар.

Полигонланы проектлери заводлагъа ювукъда, ёлгъа кёп заман харжламай етишеген кюйде этилген. Шоланы къурмакъ булан янгы иш ерлер ачыла. Мая­чылар заводланы янында чёплерден сайлангъан бир къайдалы материаллардан янгы маллар чыгъармакъ учун идаралар къурма гьазир экени гьакъда да айтылды. Йылда заводланы ишинден 190 миллион манат налоглар гележеги де республиканы экономикасы учун яхшы.

Залда чакъырылып гелген 100 адам бар эди, олагъа оьзлени оюн айтма имканлыкъ да берилди. Къарсалап сёйлейгенлер де болду, къаршылар да болду, тек оланы барысына да толу жаваплар берилди.

Оьтгерилген жыйынгъа багьа бере туруп айтсакъ, шонда бары да масъалалагъа къаралды. Халкъны талчыгъы да англашына, тек биревлени питне салма къарайгъаны, къаршылыкъ этивю ва башгъаланы къаршы-лыкъгъа чакъырыву тюз тюгюл. Не масъалаланы да арагъа салып ойлашма герек, шо заманда бир гьасилге гелме бола. Эришив — бир натижагъа да гелтирмейген ёл. Дагъыстанны Гьукуматы кёп йыл еринден тербенмей турагъан масъалаланы чечмек учунгъу ёлну бугюн танглагъан.­ Шондан барыбызгъа да пайда болажагъы ачыкъ. Къарайыкълар. Къарама кёп заман да къалмагъан. Бугюн арагъа салынгъан масъалалар чечилеген кюйню гележек 3 йылны ичинде тергеме болажакъбыз.

 

Гебек КЪОНАКЪБИЕВ.

СУРАТЛАРДА: Сергей Меликовну Хумторкъали районунда болгъан ёлугъувларындан гёрюнюшлер.