- Журналист агьамиятлы масъаланы гётере
Дагъыстан оьзтёрече табии байлыкълары, яшав къурма тизив гьава шартлары булангъы республика гьисапда танывлу. Айлана якъдагъы халкъланы яшав-турушундагъы талапланы гьисапгъа алып бар имканлыкъланы асувлу кюйде къолламакъ учун дагъы да онгайлы шартланы яратма герек. Шо заман алгъа салынгъан борчланы яшавгъа чыгъармагъа рагьат болур. Яратылынгъан шартлардан пайдаланмай, табиат байлыкъларыбызны къолламай айсениликге бойсынсакъ, гьайсызлыкъ заралгъа токътайгъанын да сынавубуз аянлашдыра. Ата-бабаларыбыз алдын заманлардан тутуп сувлагъа ювукъдагъы берекетли ерлерде яшав къурма муштарлы болгъан.
Сувланы асувлу къоллавгъа тергев арта
Ер сайлама, сув сайла деп насигьат этген оьзлени варислерине алда бизин ата-бабаларыбыз. Темиркъазыкъ-Кавказ федерал округундагъы республикаланы арасында Дагъыстан айрыча сув байлыкълары булан танывлу. Къарлы тавлардан баш алагъан Солакъ, Терик ва Самур оьзенлер, бырынгъы Хазар денгиз, уллу ва гиччи оьзенлердеги шаршарларда амалгъа гелген ГЭС-лени сув гьавузлары аз тюгюл.
Дагъыстанда гьалиги заманда 10 шагьарда ва 41 районда, кёп къадардагъы юрт муниципал къурулувларындагъы 1560 уллу ва гиччи юртларда яшайгъан ватандашланы умуми санаву 3 миллиондан кёп болгъан.
Демек, оланы сувгъа бакъгъан якъдагъы талаплары артып харлылыкъ тувулуна. Оьтген сынав гёрсетегени йимик, сувалывланы балагьындан адамлар уллу тас этивлеге тарыгъан гезиклери аз болмагъан. Ташгъынлардан, гючлю явунлардан тувулунагъан сув алывлар, сюрлюгювлер чакъда-чакъда бизин сынайгъанда йимик. Муна шо саялы да, къаравулланмагъан гезиклерде сувлардан балагьлагъа тарымас учун айлана ягъыбызда аманлыкъны къорувну, онгайлыкълар болдурувну чараларын гёрмесек де бажарылмай.
Бизге азыкъ береген топуракъ байлыкъларыбызны, Дагъыстандагъы 500-ге ювукъ юртланы ва шолай да шагьарланы сув алывлардан къоруп сакъламакъ учун не йимик тийишли чаралар гёрюлген деген сорав тувулуна.
Арт вакътилерде Самурда, Терикде ва Солакъ бойлардагъы юртларда яшайгъанланы, оланы малын-мюлкюн ва шолай да юрт хозяйство агьамияты булангъы авлакъларын заралдан къорувну гьисапгъа алып этилинген бир къадар чаралар гёзге илине. Тек этилмеге герекли ишлер дагъы да кёп.
Тюзюн айтмагъа герек, йиберилген кемчиликлеге айсени деп къоймайлы Дербент райондагъы Къумукъ, Рутул райондагъы Ихрек ва Къала, Гьайдакъ райондагъы Мажалис ва оьзге юртланы аманлыгъы учун оьтгерилеген ишлер бугюнлерде давам этилине. Шону булан янаша арт вакътилерде ДР-ни Башчысы Сергей Меликовну сиптечилиги булан сув гьавузланы, оьзенлени, денгизни тазалыгъын болдурувгъа ва асувлу кюйде къоллавгъа тергев гючлене бара. Мисал учун айтгъанда, Къаягент райондагъы Папас ва Аччы кёллер эки йыл алда хас пачалыкъ къорукъ (заповедник) гьисапда айрыча къорулагъан бой деп белгиленди. Кёллени къыйынлы къысматына арт берилмей Самурдан гелеген Мирза татавулдан бутакъ алынды, сув гелгенчеге къурума башлагъан кёллени орнунда тазалав ишлер де оьтгерилди.
ДР-ни Гьукуматыны Председатели Абдулмуслим Абдулмуслимов маълумат къуралланы къуллукъчуларына гьали-гьалилерде берген баянына гёре Папас ва Аччы кёллени тазалавгъа байлавлу чаралар 2023-2024-нчю йылларда да давам этилежек. Шо да гележекде Къаягент районда ич туризмни балыкъ тутув ва аграр тармакъларын оьсдюрювге онгайлы шартланы яратмагъа имканлыкълар бережек.
Ташгъынланы да енгмеге бола
Гертиден де, сув ва топуракъ байлыкъларыбызгъа сыйлы янашыв болмагъа тюше. Айтагъаныкъ, оьзенлер агъагъан гьар районда ташгъынланы алдын алмакъ мурат булан ер-ерде сув жыйылагъан гьавузланы къурув ва пайдаландырыв агьамиятлы масъала. Шолайлыкъда, яшавлукъда болма имканлы балагьланы алдына чатакъ салма ва еликген ташгъынланы гючюн хайыргъа бакъдырмагъа бола.
Тек не этерсен, бир-бир гезиклерде оьзен ягъалардагъы айрыча къорулагъан топуракъларда изнусуз-ихтиярсыз топуракъланы елеп оьзбашына яшавлукъ уьйлер ва оьзге тюрлю къурулушланы юрютегенлер айлана ягъыбызда къыставуллу гьалланы тувдура. Шону эки йыл алда Уллучай оьзен ташып ягъа бойларына ювукъда ерлешген Мажалисдеги яшавлукъ ва оьзге къурулушлар заралгъа тарыгъаны да ачыкъ этип гёрсетди. Ахырында есилери, къурулушланы низамына, законларына къулакъ асмай иш гёрегенлер, заралгъа тарыгъан сонг пачалыкъны янындан кёмекден де магьрюм къалды.
Артдагъы йылларда Дербент, Гьайдакъ ва Къаягент районлардагъы оьзенлени агъымы шайлы кем болгъан. Буса да, чакъда-чакъда гючлю сел явунлардан сонг болагъан ташгъынлар гьали де къоркъунчлукъ тувдура. Шолай къоркъунчлу гьаллагъа тарып, Къаягент райондагъы Янгыкъаягент юртда яшайгъан ватандашлар, бир гюнагьы болмаса да, табии балагьлагъа тарып пачалыкъны янындан кёмексиз къалмагъаны гьакъда да айрыча эсгермеге тюше.
Оьтген асрубузну ахырларында гючлю явунланы натижасында Таргъутавну этегинде ерлешген къумукъ юртларда яшайгъан ватандашлар да сюрлюгювлер болуп тас этивлеге тарыды. Шондан сонг бир-бир гюплер тёбен тюшюп, бар имканлыкъларына гёре, янгыдан яшавлукъ макан къурмагъа башладылар…
Биз уьстде де эсгерген кюйде, Дагъыстанда шолай табии балагьлагъа тарымагъа болагъан къоркъунчлу ерлерде яшайгъан юртлар дагъы да кёп бар. Айтмагъа сюегенибиз, къурулушланы низамын ва законларын бузуп сувлагъа, табии ягъарлыкъ газ, къаранап юрюйген быргъылагъа ювукъда яшавлукъ уьйлени ва оьзге тюрлю биналаны къурагъанлагъа ёл къоймагъа тюшмей. Ёгъесе, шо да халкъны ва пачалыкъны пайдаларын бузуп тас этивлеге, заралгъа токътажакъ.
Пачалыкъны байлыкъ хазнасы ва шолай да жамият фондланы гелимлери биз тёлейген налог жыйымлардан таба толумлаша. Муна шо саялы да, болма имканлы табии балагьланы алдын алывгъа байлавлу аманлыкъны чараларын оьтгерсек, байлыкъларыбыз да тарыкъсыз харж этилип къолдан чыкъмас.
Талавурчулукъ разисизликлени тувдура
Дагъыстанда сюрюлеген майданланы, отлавлукъланы ва агъачлыкъланы 80 процентлеге ювугъу тавтюп ва тюзлюк бойдагъы топуракъларыбызда ерлешген. Къарлы тавлардан баш алагъан оьзенлерибизни сувларын юрт хозяйствону асувлулугъу учун законланы талапларын бузмай, талавургъа бойсынмай къолламагъа тарыкъ бола.
Базар аралыкълар оьмюр сюреген девюрде топуракъ, агъач, сув байлыкъларыбызны ва шонда ерлешген ертюп маъданланы, денгизягъа къайырчакъланы къысматы теренден ойлашдыра. Неге десегиз, сув гьавузланы, агъачлыкъланы, топуракъ пайланы ижарагъа алып ишлейгенлер кёбюсю гезиклерде дыгъарларда токъташдырылгъан шартланы буза ва борчларына сувукъ-салкъын янаша. Шогъар байлавлу сувланы пайлавда разисизликлени тувдурагъан мисаллар буса Къаягент ва Дербент районларда да къаршылашмай тюгюл. Дагъыстанда ерли маъданланы пайдаландырыв булан машгъул болагъан 189 къурумгъа ва айрыча адамлагъа хас шагьатнамалар (лицензии) тапшурулгъан. Шагьатнамалагъа ес болгъанлар шартларда белгиленген табии байлыкъларыбызны асувлу къоллавну масъаласына нечик янаша деген сорав тувулуна.
2022-нчи йылда оьтгерилген тергевлени натижалары аянлашдырагъан кюйде, арадан оьтген болжалны ичинде Дагъыстанда 3,8 минг кубометр ерли маъданлар чыгъарылгъан. Ерли маъданлар чыгъарылагъан ерлерде башалман кюйде амалгъа гелеген уллу ва гиччи ойтанларда гючлю явунлардан сонг, къарлар ирийгенде оьзлюгюнден сувлар жыйыла ва айлана якъда аманлыкъны къоруп сакълавгъа четимликлер тувдура.
Оьтгерилген тергевлени натижаларына гёре ерли маъданланы чыгъарыв булан машгъул болагъан тайпалар – къурумлар ва айрыча адамлар барысы да ерлердеги налог къурумларда гьисапгъа алынгъан. Оьтген йыл республика бюджетге ерли маъданланы чыгъарагъанланы янындан 23, 6 миллион манатны оьлчевюнде акъча маялар гийирилгени гьакъда да айрыча эсгермеге тюше. 2021-нчи йыл булан тенглешдиргенде ерли маъданланы чыгъа-рагъанланы гьаракатына гёре республика бюджетге тюшеген гелимлер 1,3 керен кёп болагъаны белгили. Буса да, шо натижа булан дазуланмагъа тюшмей. Айлана якъдагъы экология гьалны бузукълашывуна арт берилегени бир-бир гезиклерде гележекде хайырдан эсе зарал артыкъ болмасмы экен деген меселде ойлашыра.
Дагъыстандагъы табии, топуракъ ва сув байлыкъланы асувлу кюйде пайдаландырывну масъалаларына арт берив зараллы. Гьечден геч де къолай деген кюйде, сувланы адамланы, айлана якъдагъы бир ва кёп йыллыкъ оьсюмюлюклени, жан-жаныварны аманлыгъына зиян болмайгъан кюйде ий этип асувлу къоллама тарыкъ бола.
Къ. КЪАРАЕВ.
СУРАТДА: ташгъынланы заралыны алдын алывну масъаласы ойлашдыра.
