• 17-нчи сентябр – Агъачлыкъ къуллукъчуланы гюню

Россияны топуракъларыны 45 процентге ювукъ майданларын агъачлыкълар ва орманлыкълар бийлеген. Шо да ер юзюндеги агъач байлыкъланы 5-ден 1 пайы бола. Бизин зор уьлкебиздеги орман тереклени оьсдюрювге ва шолай да агъач­ байлыкъларыбызны майданларын толумлашдыра туруп, артдырывгъа айрыча тергев берилегени де негьакъ тюгюл.

Азны хадирин билмеген, кёпню хадирин билмес. Топурагъындан эсе таву-ташы кёп Дагъыстанда уьлкебизни оьзге регионларында йимик агъачлыкълар онча кёп тюгюл. Дагъы да ачыкъ этип айтсакъ, республикабызны агъачлыкъ фондуна гиреген 530 минг гектар майданларыны 350 минг гектар ерин агъачлыкълар, кёп йыллыкъ оьсюмлюклер бийлеген. ДР-ни агъачлыкъ хозяйствосуну комитетини коллективини алдында да бар агъачлыкъларыбызны къоруп ва ишлетив булан дазуланмайлы, йылдан-йылгъа орман тереклер оьсеген майданларын толумлашдырыв жаваплы борч болуп салынгъан.

Бугюнлерде агъачлыкъ къуллукъчуланы касбу байрамыны алдында бизин мухбирибиз эсгерилген комитетини башчысы Вагьап Абдулгьамитов булан ёлугъуп, бир нече соравлагъа жаваплар алды.

 

– Вагьап Магьамматович, биринчилей, сизин коллективни бары да къуллукъчуларын касбу байрамыгъыз булан къутлайбыз ва шолай да алгъа салынгъан сыйлы борчланы яшавгъа чыгъарывда уьстюнлюклер, савлукъ булан аманлыкъ ёрайбыз. Бу гезик агъачлыкъ къуллукъчулар арадан оьтген вакътини ичинде не йимик натижалагъа етишгени гьакъда айтмагъа бажарыламы?

–  Къутлавлар учун магъа да разилигимни билдирмек къала. Сизге де савлукъ булан аманлыкъ ёрайман. Жаваплы къуллукъда мен ишлемеге башлагъанлы арадан 5 йыл тамамланма тура. Шо вакътини ичинде, гертиден де, агъачлыкъларыбызны къоруп сакълав булан дазуланмайлы, фондгъа гиреген майданларыбызны 200 гектардан да артыкъ майданына тереклер орнатгъанбыз. Тереклени нечик-мечик буса да орнатып къоймагъа тюшмей, ерли шартлагъа чыдамлы, мердешленген кёп йыллыкъ оьсюмлюклени оьсдюрмеге къаст этебиз.

– Шону учун не йимик имканлыкълар пайдаландырыла?

– Бизин уьлкебизде агъачлыкъ къуллукъчуланы касбу байрамы  1966-нчы йылдан тутуп оьтгериле. Шо гюн натижалар чыгъарыла, лап да лайыкълы къуллукъчулар материал ва ругь якъдан иштагьландырыла, гележек учун янгы борчлар белгилене. Тереклени де адамлар йимик, яшав оьмюрю башгъа-башгъа. Чачып-орнатып къойгъан булан да болмай, аслу талап-тийишли къуллукъларын оьз болжалларында таъмин этмеге герек. Агъач къаравулчулардан, ижарачылардан биз де шону талап этмесек бажарылмай. Республикабызны гьар тюрлю бойларындагъы агъачлыкъ хозяйстволарда ерли шартланы гьисапгъа алып иш юрюле. Талаплар Ногъай районда башгъа, Къаягент районда башгъа. Айтагъаныкъ, Ногъай ва Къызлар отлавлукъларда къайырчакъланы алдын алмакъ учун табии балагьлагъа, зараллы аврувлагъа ва зиянлы жанлагъа чыдамлы кёп йыллыкъ оьсюмлюклени танглап оьсдюрмеге тюше. Гьар районда питомниклер болмаса да, артдагъы йылларда шоланы санаву къолайлаша геле. Гьали-гьалилерде ДР-ни Гьукуматыны Председателини заместители Нариман Абдулмуталибов булан ишчи сапарда Къаягент агъачлыкъ хозяйствода болдукъ. Эсгерилген хозяйстводагъы питомникде оьсдюрюлеген тереклени жураларын, аманлыгъын ювукъдан билдик.

Питомник учун «Кавказ» деген федерал ёлгъа ювукъда 6 гектар ер пайдаландырыла. Буссагьатгъы вакътиде шону 3 гектарында оьсдюрюлеген тереклени толумлашдырыв  ишлерде къолласа да ярамай тюгюл. Акация, эмен, платан, гледичия ва оьзге тереклер оьсдюрюле. Тышдагъы базарлардан гелтирилеген орнатыв мал багьа токътай. Артдагъы бир йылны ичинде  агъачлыкъларбызны майданларын толумлашдырмакъ учун 2,5 миллион гьар тюрлю тереклер оьсдюрюлюп пайдаландырылгъан. Гьали де 1 миллионгъа ювугъу оьсдюрюлюп тура.

Тюзюн айтмагъа герек, тийишли техника – машинлер, къураллар, алатлар ва оьзге тюрлю имканлыкълар етишмейгени саялы, питомниклени асувлу кюйде къолламагъа четимликлер тувулуна. Шону учун, азындан, 15 миллионгъа ювукъ харж этмесе бажарылмай. Райондагъы питомник толу кюйде ишлемеге башласа, йылда 3 миллион терек оьс­дюрмеге болажакъ эдик.

– Вагьап Магьамматович, артдагъы йылларда савлай уьлкебизде йимик, Дагъыстанда да агъач байлыкъларыбызны аманлыгъын къоруп сакъламакъ учун четимликлер тувулуна, от тюшювлерден тас этивлеге ёл бериле. Агъач къаравулчулагъа ижарачылардан не кёмек тие? Тие буса, пачалыкъ шо масъалалагъа нечик янаша?

– Агъачлыкълагъа «табиатны оьпкелери» деп негьакъ айтылмагъан, бизин савлугъубузну ва аманлыгъыбызны къоруй, исив, азыкъ бере. Биз де, айсениликге бойсынмай, олагъа къуллукъ этмеге борчлубуз. Агъачлыкълар асувлу кюйде къоллайгъанлагъа ижарагъа бериле. Мисал учун айтсакъ, Дагъыстанда балчылыкъ булан машгъул болагъан тайпалар булан ижара дыгъарлар этиле. Дагъыстанда балчылыкъ булан машгъул болагъан агьлюлер бир мингден де кёп бар. Шолар учун ижара гьакъ 2007-нчи йылда тёбенлешдирилген эди. Тек не этерсен, бизге белгисиз себеплеге гёре, 2019-нчу йылда ижара гьакъ тёлевлер къайтып гётерилип гетди. Шогъар­ разисизлик билдирилип, ДР-ни Гьукуматыны Предсеадетели Абдулмуслим Мугьутдиновичге арз этип кагъызлар да гелди. Ол да ДР-ни Башчысы Сергей Алимович булан гьакълашгъан сонг, бир пикругъа гелип, ижарачыланы якълады ва РФ-ни Гьукуматыны Председатели  Михаил Мишустинге билдирди. Шондан сонг ижарачылар учун тёлев гьакъланы тёбенлешдиривге байлавлу болуп хас къараргъа къол салынды.

Шолайлыкъда, ижара гьакъ 10 керен кемитилинди ва СКФО-ну оьлчевюнде бары да регионлагъа бирни йимик тенг этилип токъташ-дырылды. Буссагьатгъы вакътиде эсгерилген къарарны оьлчевюнде кёмеклешив чаралар гёрюлюп тура. Натижада, ижарачыланы гьарисине йылда 100 минглер булан харжын экономия этмеге имканлыкълар болажакъ. Бу ерде оьзлени дыгъарларындагъы шартланы бузагъан ижарачылагъа да къаршы чаралар гёрюлежеги гьакъда айрыча эсгермеге сюер эдим.  Дыгъарларда токъташдырылгъан законлу шартлар гери урулмагъа тюшмей.

– «Экология» деген милли программаны оьлчевюнде гележекде не йимик борчлар яшавгъа чыгъарылажакъ, чаралар оьтгерилежек?

– «Экология» деген федерал пачалыкъ программаны оьлчевюнде бизин республикабызда «Эсделикни баву» деген гьаракат давам этилине. Региондагъы пачалыкъ ва жамият къурумлар, тармакъ министерликлер булан байлавлукъда бизин комитетни къуллукъчулары ерлерде  оьтгерилеген «Яшавлукъ шагьар шартлар учун» деген проектге гёре юртланы ва шагьарланы дазуларыны ичинде ерлешген ерлерде, ёл ягъаларда, орамларда тереклер орнатыв булан машгъул бола. Гьайдакъ, Дербент, Къызлар, Хумторкъали, Хасавюрт, Буйнакск районларда, Магьачкъала, Каспийск шагьарларда терек­лер орнатыв гьаракатлар къурумлу кюйде салынгъан. Экология масъалалар, айлана якъны тазалыгъы ва аманлыгъы бизин комитетни къуллукъчуларын да теренден ойлашдыра. Шогъар байлавлу юрюлеген гьаракатлардан  агъачлыкъланы къурдашлары баш къачырмай, борчларына намуслу кюйде янашагъаны разиликни тувдура.

«Рослесхозну» башчысы Иван Советников табиатны якълавчуланы пикрусуна гёре гелеген йыл Россияда Агъачлыкъ хозяйствону гюнюн оьтгермеге токъташгъаны гьакъда да айрыча эсгермеге тюше. Шо гьакъда ол гьали-гьалилерде Россияны агъач байлыкъларын  къоруп сакълавну масъаласына байлавлу болуп оьтгерилген «Экосистема. Къорулув отаву» деген форумну ортакъчыларына ачыкъдан эсгерди. Шонда буса «Эсделикни баву» деген къурумну  директору Ольга  Степченко да ортакъчылыкъ этди ва  сиптечиликни якълап оьз пикруларын аянлашдырды. Ахырында форумну ортакъчылары шо гьакъда РФ-ни Президенти Владимир Путинни де таныш этмеге рази­лешдилер.

– Пачалыкъны башчылары шолай пайдалы таклифни къабул этежеги шекликни тувдурмай. Вагьап Магьамматович,  2024-нчю йылда сизде не йимик ишлени оьтгермеге гёз алгъа тутулгъан?

– Биринчилей, бары да охув ожакъларда школа агъач­лыкъ хозяйстволаны къуруп байлавлукъда иш гёрмеге умут бар. Алда йимик охувчу яшланы заралны алдын алмакъ учун тереклени орнатмагъа ва олагъа къуллукъ этеген къайдаларын уьйретип, пайдалы мердешлерибизни  янгыдан яшавгъа къайтармагъа тарыкъ. Шогъар байлавлу болуп бизин къуллукъ-чуларыбыз да гележекде ерлерде сынав алышдырыв, насигьат берив дарслар юрютмеге токъташгъан.

Сонг да, жамият агъачлыкъ хозяйстволаны инспекторларындан «Экология» деген проектни оьлчевюнде экзамен алып, олагъа хас шагьатнамалар тапшурмагъа имканлыкълар болажакъ. Яшда гёрген яшынмас деп негьакъ айтылмагъан.

 

Гьазирлеген Къ. КЪАРАЕВ.

СУРАТДА: Вагьап Абдулгьамитов ижарачылар булан гьакълаша.