Билимли адам китап чыгъа­рыр деген пикру алдагъы заманларда адамланы ара­сына бек яйылгъан болгъан. Дагъыс­тандан биринчилей шо ёлдан юрюме башлагъанланы арасында Магьаммат-апенди Османов гёрмекли ер тута. Ол Петербург шагьардагъы университетни охуп битдирген сонг онда дарс да берген. Къумукъ фольклор жыйывчу, шаир деп де ол къумукъ халкъгъа белгили.

 

Биринчилей къумукъ тилде китап­лар да Магьаммат-апенди Османов чыгъарма башлагъан. Ону атасы Петербургда пачаны конвой асгеринде юртлусу Юсуп-апендиден сонг, сегиз йыл къуллукъ этген. Юртгъа къайтгъанда, 1864-нчю йылда Яхсайны старшинасы да болгъан.

Яхсайдан чыкъгъан белгили язывчуланы арасында Нугьай Батырмурзаев къысмат янындан инг де насипсизи болма ярай. Ону да, уланы, белгили инкъылапчы Зайналабит Батырмурзаевни де бир гюн гёмгенлер. Олагъа Яхсай юртну инг де белгили адамлары деп айтмагъа ярай.   

«Дагъыстанны халкъ шаири» деген гьюрметли атгъа ес болгъан яхсайлылар уьч бар – Абдулла Магьамматов, Абдулвагьап Сулейманов, Магьаммат Атабаев. Шаирлер Манай Алибеков, Багьавдин Астемиров, Юнус Алимханов, Шарип Албериев, Сираждин Токъболатов, Расул Къойтемиров, Ма­­гьамматамин Адилханов, Латип Гьа­жакъаев де – къумукъ поэзиягъа оьзтёрече къошум этген адамлар.

Алимлери булан да Яхсай бай. Забит Акавов – профессор ва жамият чалышывчу, Дагъыстан пачалыкъ педагогика университетде адабият кафедраны заведующийи, РФ-ни милли политикагъа къарайгъан министерлигини жа­мият советини члени. РФ-ни оьр школасыны ат къазангъан къуллукъчусу.

Алимпаша Салаватов – драматург, ону аты Къумукъ театргъа къоюлгъан. РСФСР-ни халкъ артисти Гьамит Рус­тамов кёп йылланы узагъында пачалыкъ Къумукъ театрны баш режиссёру болуп ишледи. Театргъа оьзюню аслам къошумун къоюп гетди деп айтса да ярай. Байсолтан Осаев – РФ-ни ат къазангъан артисти, Дагъыстанны халкъ артисти. Нариман Акавов – Дагъыс­танны халкъ артисти.

Халит Гьамитович Магьитов ДАССР-ни билим берив министри болуп кёп йыллар ишледи. Гьали ону аты юртдагъы школагъа къоюлгъан. Агьмат Оьзденгьажиев ДР-ни юрт хозяйство министри болуп хыйлы заман ишлеген. Къандавур Акавов «Дагсельхозтехниканы» управляющийи болуп ишлеген. Рашит Акавов ДР-ни информатика ва печат министри болуп ишледи, гьали «Ёлдаш» газетни баш редактору. Бурлият Токъболатова кёп йылланы узагъында «Дагестанская правда» газетни баш редактору болуп ишлей. Бозигит Атабиев, Тажутдин Батырбиев Хасавюрт шагьар исполкомуну председатели болуп ишлеген. Оьзгелер де бар, барысыны да атларын эсгере турма да бажарылмай. Тек яхсайлылар не заманда да билимге муштарлы халкъ болгъанын англама себеплер кёп.