Топуракъны пайдаландырывну ёлунда Дагъыстанда йимик кёп пакарсызлыкъгъа ёл къоюлгъан ер дагъы гьеч ёкъдур. Шогъар тезде гёчювюл отлавлукъланы къысматын, масъаласын чечегенде яда билмесликден, яда макюрчюлюкден къыйыкъсытыв болгъаны белгили.
Шо заманларда арты нечик ва не болажагъы мекенли кюйде токъташдырылмагъан масъалаланы авадан кёбю буссагьат да бир ёрукъгъа гелтирилмей тура. Шондан буса гьали тюздеги ерли халкъгъа оьзлени яшав маишат ярлыкъларын оьсдюрмеге багъыйсызлыкълар тувулуна. Сонг да, топуракъны оьзюню сан яны булан берекети оьтесиз кюйде бузукълаша.
Бир зат чы ачыкъ – «гёчювюл отлавлукълар» деп айтылагъан топуракъланы къысматын Россия Федерацияны гьукму сюрюп турагъан законларына, Конституцияны талапларына ва алышынгъан заманлагъа къыйышывлу этип чечмей туруп, тезден берли оьрчюп тербейген бу масъаланы ахырына ерли чечмеге бажарылмас. Сонг да, шо топуракъланы гьалал есилери гьисапланагъан ерли халкъны къыйынларына ва адилли талапларына къулакъасмагъа тарыкъ. Олар буссагьат, гертиден де, къыйыкъсытывлагъа тарыгъан кююнде къалып тура. Шону гьакълыгъын исбат этмек учун янгыз Бабаюрт райондагъы гьалны алып къойсакъ да таман болур. Мунда юрт хозяйствону гьар тюрлю тармакъларын токътавсуз оьсдюрмеге онгайлыкълар гертиден де кёп. Тек не хайыр…
Дюр, Бабаюрт район Солакъ, Терик, Акъташ оьзенлени арасында ерлешген. Бир ягъадагъы топуракълары – Каспий денгиз булан дазуда. Мен билеген гьисаплагъа гёре, Бабаюртну 326 минг гектарны къуршайгъан топурагъы бар. Болса болсун, тенгсиз пайлавланы заралындан бугюнлеге ерли Бабаюрт районгъа тувра тиеген топуракъланы оьлчевю 47 минг гектар тюгюл ёкъ. 50-нчи йылларда хас кюйде, сонггъу йылларда башалман кюйде тавдан гёчгенлени юртлары, къотанлары… амалгъа гелген. 326 минг гектардан да къолай топуракъ деп эсгерген эдим оьрде. Шону 224 минги «гёчювюл» деп айтагъан гьайванчылыкъ булан машгъулланы ихтиярына берилген. Ерли халкъ шо тюзсюзлюкге ахыр салывну саламат ва парахат ёлларда чечмеге умут булан яшайгъаны бу не заман, бу не чакъ!
Муна гьакъ мисаллар: Бабаюрт районну оьзенчли топуракъларындан янгыз Лак районгъа 73,7 минг гектар тийдирилген. Шонча эркин ерде 2 мингден бираз къолай адам тюгюл турмай. Олар мунда гёчювюл отлавлукъларда иш кютегенлер деп гьисапланма тарыкъ. Эгер орта гьисапдан пайлап къойса да, Лак районда яшайгъанланы гьар бирисине Бабаюрт бойдагъы топуракълардан 30 гектар
кёп ер тие (яманмы дагъы?!)
Башгъа тав районланыки де шо кебинде. Оланы бу бойларда 200-ге ювукъ къотаны бар. Энни шоланы 78-ден къолайы гьарам булан юртлагъа айлангъан. Гьасили, савлай Бабаюрт районда яшайгъан чакъы кёп халкъны да, «къотанларда» турагъан аз адамланы да сабанлыкъларыны ва сугъарылагъан тарлавларыны оьлчевлери орта гьисапда тенг даражада. Тек тав районланы мунда ерлешген адамларыны барысыны да санаву Бабаюртну миналы халкъыны санавундан эки керенге сама аз. Билегенлер айтагъаны йимик, олар эки ерде гьисапгъа гийирилип юрютюле – тавда да, Бабаюрт топуракъларында да.
Адиллик тамуру булангъы соравлар кёп тува о гьакъда. Тек гёчегенлер де, бу масъалагъа иш этип бармакъ араларындан къарагъан алдынгъы ва бир-бир сонггъу гьакимлер де неге унута о топуракълар оьзлеге есликге тюгюл, заманлыкъгъа къолламагъа берилген болгъан экенни? Гиччи болсун, уллу болсун, башгъаланы топурагъын елемек гьукумат закон булан да, шариат булан да гери урула. Олай десенг, бир башалманлар … булар ортакъ топуракълар деп дувлайлар. Яхшы болсун, неге биревлеге бир ахыр ер бериле, башгъалар буса шолай аслам пайдан неге магьрюм этиле? Бу масъалада жаваплардан эсе соравлар кёп…
Болса да, адилликге таянып, законланы бар кююнде къоллап терсликлени тюзлемеге бажарылмай тюгюл чю. Озокъда, тюз гьакъыл ва гьакъ янашыв болса.
Энни кёп арек тюгюл тарихге аз-маз гёз къаратып чыкъмагъа да ярайдыр чы. Давдан алда Бабаюрт районну оьз табиълигинде 82 юрт болгъан. Гьали шоланы 40-сы юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъларда бир де яратылмайгъан гёчювюл гьайванчыланы юртлары болуп токътагъан. Муна шулай ишгъынсызлыкъланы натижасында кёп узакъ тарихи булангъы нечесе къумукъ юртлар ёкъланды. Шоллукъда, миналы халкъ оьз топуракъларында тарчыкъ гьаллагъа тюшген. Энни олагъа арз эте деп айтмагъа ярайгъан затмы дагъы? Бизин газетде Бабаюртгъа багъышлангъан макъалаланы биринде эсгерилген «тарчыкъ» мисалланы гёргенде, эсги яралар янгырып гетди. Энни ерли яшёрюмлер тарчыкъдан оьзге эллеге, айрокъда Сибир бойлагъа гёче, гете…
Къысгъача айтгъанда, гьар не законну да билмей яда буса иш этип бузагъанлыкъ янгы пуршавлукъланы ва башгъа бузукълукъланы тувдурагъаны ачыкъ. Шолай терсликлеге алда ёл къойгъанлар да ва артда «къабан тынглав» этегенлер де сонггъу наслулагъа авур масъалаланы «тююнлерин» къоягъаны яман. Шо тююнлер «чокъмарлана» бара ва артда да ерли оьлчевдеги пачалыкъ масъала болуп токътай. Шону нечик буса да чечеген кюйню гечикдирмей гьайын этмеге тезокъ заман болгъан.
Гертисин айтгъанда, бир вакъти гёчювюл отлавлукълагъа тиеген юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъларда биналар тигив, юртлар къурув, ким нечигине айландырып айтса да, Россия Федерацияны Конституциясыны 72, 76-нчы статьяларын тувра бузгъанлыкъ бола. Оьзге къыйывсузлукъланы уьстевюне гёчювюл отлавлукълардагъы «юртлар» Бабаюрт администрациясына табиъ этилмеген, тав районланы «единицасы» деп юрюле. Дюньяда дагъы бир ерде сама бармы шо кепдеги пакарсызлыкъ?! Россияны законунда ташдырылып язылгъан юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъларда (бу ерде гёчювюл отлавлукъларында) уллу биналар къурмакъ, бавлар салмакъ… гери урула деп. Бирдагъы бир затны тергевден къутгъарагъаны арив тюгюл. Айтагъаным, шо ерлердеги адамланы гьисабы мунда да юрюле, онда, тавларда да пропискасы бар. Бу да законгъа къыйышагъан зат тюгюл экени ачыкъ.
Гьакъыкъатда гёчювюл отлавлукъланы маънасы шулай – къышда гьайван-малны тюзге гёчюрмек, язда тавлагъа чыгъармакъ. Гёчювюл къотанларда яратылма тарыкъ янгыз къойчулагъа яда савунчулагъа турмагъа бина, юртлар къурмагъа бирдокъда ярамай эди. Сонг дагъы да оьзлеге заманлыкъгъа деп берилген уллу майданланы елеп олтургъанлар гьали шоланы ижарадан-ижарагъа (субаренда) берип де къазана. Топуракъ дыгъыжарсыз болуп ташланса да къайырмайлар. Шо ва дагъы да кёп себеплерден тюздеги топуракълар ахыры бир гюн бош дангылгъа дёнюп къалмакъ бар.
Гьасил чыгъарып айтсакъ, гёчювюл гьайванчылыкъны ярлыкъларына деп гёрсетилген топуракъланы барысын да, юрту неси булан дегенлей ерли район (мисал учун Бабаюртну) гьакимлигини ихтиярына бермек парз. Шо заман сама тюздеги топуракъланы уллудан уруп талам-такъыш этмеге утанмайгъанланы ёлун бир къадар тогъасламагъа бажарылар эди бугъай.
Гьали, герти кюйде къыймат берип къарасакъ, гёчювюл отлавлукълар шо алдынгъы маънасын ва мурадын шайлы кюйде тас этген. Шоллукъда, арагъа салып къарамагъа, ойлашмагъа, закон ёлунда тёре гесмеге, узакълангъан масъалаланы «тююнлерин» чечмеге заман болгъан. Адил бар ерде ассилик болмас.
А. БУГЛЕНЛИ.
