Бираз алларда Тюркияны Истанбулундагъы савлай дюнья­гъа белгили Аджибадем деген халкъара клиниканы оьр даражалы врач-онкологу, медицина илмуланы доктору, профессор Али Арикан Магьачкъалагъа гелгенде, ону булан лакъырыбыз болгъан эди. Ол оьзюню баянлыгъында соравларыма жаваплар бере туруп, мени де, къошулуп ону да тергевюн тартгъан тамаша бир мисал гелтирди. «Эки гюнню узагъында аврувлар булан консультация оьтгерген сонг, Дагъыстанда кёкюреклеринде рак авруву барлар, болмагъа имканлылар кёп. Шо мени гьайран этди. Билмеймен яда магъа янгыз шо авруву булангъылар расландымы экен деп ичимбушду»,–деди. Сонг мен ондан шолай гьал тувулунгъангъа не зат себепли экенни билмеге сюйдюм. Али бей: «Шогъар тюз жавап бермек учун мунда туруп бары якъдан аврувну ахтармагъа герек», – деген эди. Шондан берли мени де юрегимде шо масъала къара дерт болуп турду.

Шо адамурлукъну эсер-месер этеген намарт аврувгъа байлавлу мен Магьачкъаладагъы L7 Маммология центрны баш врачы, Дагъыс­танны ат къазангъан врачы, Дагъыстанны Маммолог-ра­диологланы ассоциациясыны президенти Фатима Арслановна Тамаевагъа бир нече мени де, оьзгелени де рагьатсызландырагъан соравлар берип, олагъа жаваплар алдым. Ону булан болгъан лакъырны сизин тергевюгюзге беремен.

– Айрокъда артдагъы йылларда кёкюреклеринде рак ав­руву булангъыланы санаву артып тербейми экен деп эсиме геле. Шо не аврувдур, къайдан геле ва неден башлана? Бир алдын шо гьакъда англатыв бергенигизни сюер эдим.

– Гертиден де, бизин уьлкебизде халкъ арада шайлы яйылгъан оьпкелериндеги рак аврувдан сонг, кёкюреклердеги рак аврув геле, къатынгишилени арасында буса 1-нчи ерде демеге ярай. «Железис­тый тканидеги» саппа-сав клеткалар янгыртылагъанда шо заман намарт рак аврувгъа айланмагъа бола. Бир яда бир нече клеткаларда геналардан гелеген алмашынывланы вакътисинде тезликде яйылмагъа башлай ва шишиклер (опухоль) бола. Шо шишик­лер тамур ташлап, аявсуздан артып тербей.

– Тюркиядан гелген айтылгъан врач-онколог Али Арикан Дагъыстанда не буса да кёкюреклеринде рак аврув барлар кёп деп билдирген эди. Шогъар мен де бек талчыкъдым. Алда шо атын эсгергенде, адамны къаркъарасын титиретип гетеген аврув 40 йылдан сонг бир-бир къатынгишилеге къатнама бола дей эдилер. Гьали неге шо аврув уьйленмеген къызъяшларда да бола?

– Тюзюн айтса, шо аврув «яшлана» барагъаны бизин де ичибизни бушдура. Адамны чагъына да къарамай, гьеч биревню де къызгъанмай. Шогъарда себеплер ёкъ тюгюл.
Биз бу дюньяда жамият салагъан талаплагъа гёре яшайбыз. Айтагъаным, къатынгишилени осал болмагъа да ихтияры ёкъ. Неге тюгюл, олар даим нерваларына гюч этеген къарсалавлу, къыйынлы гьаллагъа бек тарыйлар. Оланы къайгъысыдерти кёп бола. Тангалагъа инамлыгъы ёкъ. Шо кемчиликлер барысы да савлугъуна оьтесиз яман таъсир эте. Ондан къайры да, айлананы, гьаваны наслыгъы, экологияны бузукълугъу шо аврувгъа ёл бермеге бола.
Бираз алларда савлукъгъа, аривлюкге багъышлангъан конференция болду. Шонда плангъа гёре тестлерден чыкъмагъа герекли къатынгишилени санаву 50 процентге кемигени бизин бек ойгъа салды. Неге тюгюл, бизге савлугъуну гьайын этип гелегенлер кемиген чакъы, кёкюреклериндеги рак аврувну янгы билинме турагъан вакътисин къутгъарып, гечикмеге болагъаныбызны унутма тюшмей. Шогъар да артдагъы йылланы ичинде коронавирус арагъа чыгъып, имканлыкълар къысгъартылгъаны да айыплы буса да ярай.

Ондан къайры да, 2 йылны ичинде аврувну алдын алмакъ учун юрюлеген гьаракатлар да аз болгъан. Нечакъы биз талчыкъсакъ да, гетген яда бу йыл врачлагъа бармагъанлар, 2023-2024-нчю йылларда тюгюл эсе, дагъы заман консультация алмагъа болмай. О вакъти оланы аврувлары теренлешмек, оьрчюкмек бар. Гьар йыл Дагъыстанда 600-ге ювукъ къатынгиши онкологну гьисабында юрюле. Кёбюсю гезик кёкюреклеринде рак аврув къабунгъанлар 2-нчи (53%) ва 3-нчю даражасына (26%) чыкъгъанда къаршы бола.

– Врачлар бу аврув ата-бабаларындан, геналарындан да гелмеге бола деп айта. Шо гертими?

– Тюз, гертиден де, шолайлар кёп ёлугъа десек де ярай. Къардашларыны арасында бирев яда анасы авругъан буса, анасыны янындан эгечиси, зукъариси авругъанлар бар буса, олайлагъа хантав болмагъа ярамай. Ондан къайры да, бу къоркъунчлу аврув ички ичегенлеге, сигарет тартагъанлагъа къатнама болагъаны да герти мисал. Неге десегиз, шолардагъы агъулар адамны къаркъарасындагъы къоруйгъан гючлени осаллашдыра. Сонг да, радиация, шекер авруву барлар, къаны ташыйгъанлагъа, артыкълыгъы булан семизлеге, бир затгъа урунуп яда йыгъылып санын заралландыргъанлагъа рак аврув къатнама имканлы.

– Бу хатирсиз яман аврувну алдын алмакъ учун не этмеге герек?

– Шо гьакъда кёп узакъ лакъыр юрютмеге бола. Амма мен негер аслу гьалда къулакъасмагъа герекни эсгермеге сюемен. Башлап ашайгъан ашыгъызгъа агьамият беригиз. Савлугъуна пайдалы ашланы къолламагъа тюше. Санларына зиян гелтиреген ичкичиликден, сигарет тартывдан арек турмагъа тарыкъ. Пайдасыз ашамлыкъланы: къызартылгъан, тузлангъан, тютюнлетип къакъ этилген ашны ашамагъыз. Олай да, заманында гинекология аврувланы да гьайын этмеге герекни де унутмагъыз. Дагъы да яхшы, заманында врачлагъа барып, савлугъуну гьайын этсе.

– Къарагъанда, артгъа-сонггъа салмайлы, чакъ-чакъда медицина тергевлерден оьтмеге тарыкъ…

– Чагъы уллу болгъанкю сайын, къатынгишилени савлугъуна къоркъунчлукъ бола. Шо саялы онкология аврувну алдын алмакъ учун, йылда бир керен 40 йылдан сонг маммографиядан, тест къайдалы (скрининговый) маммографиядан чыкъмагъа тарыкъ. 40 йылдан тюпдегилеге УЗИ этдирип къарама герек.

– Бизин дагъыстанлы къатынлар оьзюню савлугъуна не къадар жаваплы янаша?

– Кёбюсю савлугъуна гьакъыллы, гьайлы, жаваплы кюйде янашалар. Он йыл алъякъда биздеги гьал башгъачалай эди. Гьали аврувланы бу масъалагъа байлавлу къаравлары алышынгъан. Биз аналары къызларын, къызлары аналарын цент­рыбызгъа алып гелегенине сююнебиз, тюзю, оьктем де болабыз. Мен ойлашагъан кюйде, къатынгишилени савлугъуна къарайгъанлыгъына таъсир этген жамият къурумланы да гьаракаты айрыча ерни тутду. Бизге адамланы арасында юрютеген англатыв къастланы гючлендирмеге тарыкъ. Эгер де жамият къурумлар да, Дагъыстанны савлукъ сакълав министерлиги де биригип, чалышмаса, биз къатынгишилени арасында оьзлени савлугъуна байлавлу жаваплылыкъны гьис этегенлени санавун артдырмагъа болмажакъбыз. Биз чакъ-чакъда оьзлени сав кюйде тутмагъа, гьалиги медицина оьр технологиялардан пайдаланып, врачланы къаравларындан оьтмеге герекни айтмагъа борчлубуз.

 – Сизин Маммология цент­рыгъызны оьзгелерден не йимик башгъалыгъы бар?

– Бизин L7 Маммология центрыбыз – Темиркъазыкъ Кавказда кёкюреклериндеги аврувлагъа къарайгъан биринчи ва биргине-бир касбучулары булангъы центр. Бизде кёп къуллукъну кютеген, кёреклериндеги рак аврувну мекенли кюйде токъташдырмагъа болагъан 3 D УЗИ эксперт аппарат бар. Шондан къайры да, клиникабызда тюз диагноз салмагъа болагъан­ оьр даражалы технологиялар булан таъмин этилген. Бизин касбучулар аврувланы тергейгенде, гьалиги медицинаны насигьатларын ва алдынлы илму ахтарывланы къоллай. Биз янгыз аврувну даражасын ачыкъ этип къоймайбыз, рак аврув нечик тувулунагъанны себеплерин ахтарабыз. Бизин центрны инг де тизив ери республикада биринчилей маммографиядан чыгъарагъанда, бары да увакъ, гёзге гёрюнмейген алмашынывланы гёрсетеген программаны къошгъанбыз. Шону яхшылыгъындан кёкюреклериндеги рак аврувну 1-нчи даражасында тутабыз. Шо бизге ракдан оьлегенлени санавун кемитмеге кёмек эте.

 – Сизин центргъа Дагъыстандан къайры, оьзге ерлерден гелегенлер бармы?

 – Биз Дагъыстанда бирин­чилей туризм медицина программаны яшавда пайдаландырмагъа башлагъанбыз. Бизге уьлкебизни оьзге регион­ларындан да толу кюйде маммология тергевлерден чыкъмагъа гелеген аврувлар да бар. Центрыбызгъа шолай уьстюнлюклеге етишмеге Дагъыстан Республиканы маммолог-радиологларыны бирлешивюню абуру, гьаракаты таъсир этди демеге ярай. Бу бирлешив инг де яхшы касбучуланы, радиологланы, акушер-гинекологланы, рентгенологланы, хирургланы, УЗИ этеген врачланы, савлукъ сакълавну къурумчуларын ва оьзге тюрлю касбучуланы къуршагъан. Бизин бирлешивюбюз гьалиге агьамиятлы 24 конференция оьтгерген. Гьар йыл мени башчылыгъым­ булан Халкъара маммология форум юрюле. Ондан къайры да, ассоциациябыз Россияны маммолог-радиологларыны бирлешивюню бир бутагъы­на гьисаплана. Бизин центрда гьар айда тюрлю-тюрлю аврувлары булангъы 1500 къатынгиши медицина къаравлардан оьте. Бизин гьисапларыбызгъа гёре 1 минг адамны арасында 5 къатынгишини кёкюреклеринде рак аврув болуп чыгъа.

 – Сизин адамны силкиндиреген аврувдан къорумакъ учун дагъы башгъа ёлларыгъыз бармы?

 – Мен оьрде де эсгерген кюйде, Россияны маммологларыны бирлешивюню якълаву булан бизин цент­рыбыз октябр айны 1-нде онлайн къайдада маммологияны 4-нчю Халкъара форумун оьтгерди. Шону бары халкъ учун лап да пайдалы ери дюнья даражадагъы белгили профессор, радиолог Ласло Табар ортакъчылыкъ этгени болду. Ону маъналы сёйлевюн, насигьатларын дюньяны бары да ерлеринде къаравуллай. Олай да, сентябр айда «Формула женщины» деген савлукъну ва гёзелликни кёп уллу конгреси болду. Ондан къайры да, биз чакъ-чакъда «Дни открытых дверей» деп гьаракатлар оьтгеребиз. Авруйгъанланы, оланы доскъардашын чакъырып лакъыр этебиз, насигьатлар беребиз.