Йылланы енгме къыйын тюгюл
(Очерк)
Оьмюр къысгъа буса да,
Ёлу узун юрюме.
Адамны яшавунда заман тез гетип къалагъанны эс этмегенибиз ёкъдур. Йыллар сув йимик агъа деп айтагъанлар да кёп бола. Олар тюз айта. Ону биз жагьил заманда англамай бусакъ да ярай. Тек оьмюр орталаша туруп, гьис этме башлайбыз. Шону учун болма да ярай, инсан уллу болгъанда ону яшаву дагъы да таъсирли бола. Неге тюгюл, ол яшавну герти ёлларын англап, къарт болма сюймей. Не буса да бир иш этейим, – деп гьаракат юрюте.
Мен оьзюню гьакъында айтма сюеген Тёбен Къазанышны Бетавулунда тувгъан ва онда яшайгъан Изамутдин Темирханов – шолай адамлардан бириси. Огъар нече йыл болагъанны айтма сюймесем де, яшырма болмайман. Сюймейгеним де, ол онча йыл болагъан адамгъа ошамай. Юрюшюне, сёйлейген кююне, оьзюн адам арада тутагъан къайдасына къарагъанда, огъар къарт гиши деп бирев де айтмас. Инг аслусу, ол язбашда, язда къуллукъ этип, гюзде гелимин жыягъан оьзю къургъан емиш бавну гёрген адам тамаша болажакъгъа бирев де шеклик этмежек. Жагьил адам шолай ишлеп де болмай, неге тюгюл ону къаркъарасыны гючю, къуваты болса да, ишлеме иштагьлыгъы ёкъ. Бирдагъы янындан, алдагъы девюрлени адамларын да, гьалиги жагьиллени де тенглешдирме ярамай. Огъар яш наслу гюнагьлы тюгюл. Девюр шолай гелген. Дюньяда технология гьаракат артгъан чакъы, адамны къаркъарасы да осал болма башлайдыр деп эсиме геле. Неге тюгюл, къаркъара гюч къоллап этмесе де, яшав ёлларын къурма оьзге къайдалар табыла.
Изамутдинни мен оьзюм жагьил заманымдан берли таныйман. Ол менден хыйлы уллу экенге къатнашмасакъ да, бир авуллуларбыз. Кёп сёйлеп, умпагьатсыз хабар юрютме сюеген адам тюгюл экени арекден де гёрюне. Оьзюн абурлу тутуп биле. Яхшы танымайгъанланы оьктем адамдыр деп эсине де геледир. Тек бираз ювукъдан къарасанг, онда бир оьктемлик де ёкъ экенни англайсан.
Бетавулну уьстюнде Изамутдин этген бав оьзю яшайгъан абзардан йыракъ тюгюл. Кёбюсю юрюп бара, юрюп геле. Баргъанда гирме уью де бар, къырыйында уллу сув къуюсу да гёрюнюп тура. Мекенли къурулгъан хозяйство. Гюнтувушгъа къарасанг, шонча уллу Къазанышны да бир яны мунаман деп гёрюне. Къыбла-гюнбатышда – Гимра тавлар… Арив ерде ерлешген.
Биз Изамутдин булан ондан-мундан сёз чыгъарып турагъанда, мен огъар: «Бу ерде бав къурма нечик эсинге тюшген эди», – деп сорадым. Ол булай деп жавап берди.
– Воллагь, иш этип этейим деп де урунмагъан эдим шу къуллукъгъа, ай уьйде турсанг да яхшы болмай, къаркъаранга авур этмей ишлесенг, бары да аврувларынгны тайдыра. Бу яшгъа уьйлер этме деп берген ер эди. Хоншуда сатагъан ери булангъы адам къаршы болуп, ону да алып къойгъан эдим. Биз турагъан уьйлерде бир хозяйствогъа чы нечик де, ожакъ къурма да ер бар. Тек бав этме майданы ёкъ. Мунда, бу бавда уланым яда ону уланы, ожакъ къурма сюйсе, этер уьйлер, авлакъ кюйде къоюп турайымы дагъы?… Астаракъ терек салып, ону-муну оьсдюрме хасилер этип йиберген эдим, сонг оьзюм де бу ерни кёп сюеген болуп къалдым.
– Оьзюню къыйыны тёгюлген ер адамгъа татли тие. Оьсдюрген тереклеринг къурдашларынгдай гёрюне. Мен оьзюм де гьис этгенмен, шолай гьислер сагъа чы дагъы да ювукъ болма тарыкъ. Шунча уллу хасилерде бир къысым чёп от ёкъ. Арив къуллукъ этесен, – деймен Изамутдинге. Ол бираз иржайып: «Топуракъгъа къуллукъ этмекден сыйлы иш ёкъдур деп эсиме геле гьали», – дей.
Яш йылларындан тутуп Изамутдин ишлеме башласа да, ол юрт хозяйство булан машгъул болгъан адам тюгюл эди. Оьмюрюнде машин гьайдавчу болуп ишлеген. Артдагъы йылларда маршрут такси гьайдай эди.
Мен о гьакъда сорама сюйгенни англагъан буса ярай, жагьил вакътисин эсге гелтирип:
–Шо вакъти оьгюз арбалар бар эди юртда, олар булан колхозну ишлери де кютюле эди. Биз о арбачыланы къуватлы гёрюп, олагъа абур этип юрюй эдик. Сонг арбаланы орнуна машинлер гелди. Машин гьайдавчу, тракторист касбулар юртлагъа яйылып, жагьиллени де иштагьландырма башлады, – деп, мени ойларымны да о тезги девюрлеге тартды.
Юртда яшама сюймей, шагьарлагъа гёчюп гетегенлер бола. Шагьарларда чы гьали алда йимик ишлер де ёкъ, болмаса да шагьар деген аты булан оьзюне тарта. Изамутдинге юрт яшавну дагьниси инг де бек синген буса да ярай. Ол даим юртда яшагъан адам. Бир вакъти чи агьлюсю, яшлары булан Ростов областгъа гетип, фермер хозяйство къуруп да яшады. Уьягьлюсю Написат булан 3 яш оьсдюрген: эки улан, бир къыз.
– Адамны оьмюрю гече гёрген тюшюдей ёкъ болуп гетип къала деп айтагъанланы мен алда англамай эдим. Гьали англайман. Шолай тюгюлмю дагъы? – деп сорайман Изамутдинге. Ол, гьаман да йимик, йыллар бою токъташып тонггъан хасиятына гёре, гишини соравуна гьазир жавап берейим деп алгъасамай. Шо вакъти ол жавабын, агъач уста балтадан сонг такътасына сюргю уруп тегишлейгендей гьазирлейдир деп эсинге геле.
– Озокъда, биз уллу болгъанда, къайсыбыз да адамны оьмюрю алгъасап гетмей буса яхшы эди деп ойлашабыз. Тек гетсе де, эсделик ойлар къала. Этилген ишлерибиз къырыйыбызда яшай. О да – уллу байлыкъ . Оланы эсге алып, оьзгелерине де умут этип, адам савлугъу да булан яшама бола буса – шо яшавну лап да тарыкълы дагьниси, – дей Изамутдин.
Ол тюз айта. Адам дюньяда яшагъан сонг, бир вакъти не иш торайтгъанман деп артына къарагъанда, гёрюнегени болмаса, ону яшаву язны яллав гюнюнде явма тарыкълы янгурну ел уруп бир янына алып гетип къалгъан булутлагъа ошажакъ. Негьакъ гетген оьмюрден артыкъ зая гьеч зат ёкъдур. Изамутдин ва ону уьягьлюсю Написат шо янындан насипли адамлар деп айтма ярай. Алтмыш йыл бирче уьй тутуп яшагъан яшавунда, агьлюге кёп тюрлю толкъунлардан чыкъма тарыкъ бола.
Адамгъа даим яхшылыкълар берилип турмай. Нечакъы сюймесек де, четим гелеген гюнлени де гёрме тюше. Изамутдинни де, Написатны да къысматларында да шолай гюнлер болгъан. Тек оланы буланы ожагъында гьар даим де сакъланып турма болгъан татывлукъ ва берекет гери урма кёмек этген. Тюз ёлланы гёрсетген.
Гюнчюлюк – адамны яман шайтаны тюгюл, яхшы шайтаны деп айтагъанлар бола. Гюллемеген гюн гёрмес деп де айтыла. Изамутдин булан лакъыр этегенде, мен огъар, ону гишини гюллейген хасияты болгъанмы экен деген соравну арагъа чыгъаргъан эдим. Ол булай деди:
– Нечакъы, нечик сёйлесе де, инсан гишини гюллемей болмай. Меники де болгъандыр гюллегенлерим. Тек мен бир заманда да ону яшав даражасы неге меникинден артыкъ деп ойлашмагъанман. Яхшы болсун, имканлыкъларыма гёре мен де артда къалмасман деп гьаракат этгенмен. Шо хасиятгъа яшларымны да уьйретгенмен. Шолай болма да тарыкъ деп эсиме геле. Бары да халкъдан алгъа чыгъайым деген пикру да онча яхшы тюгюл. Адамдан артда къалмайым деп ойлашсанг, шо яхшы.
Изамутдин, Написат авлетлерине таъсирли тарбиясы булан да авул-хоншуну, дос-къардашны тергевюн тарта. Уьч де авлет агьлюлери булан татывлу яшай. Улан яшлардан уллусу Имамутдин Магьачкъалада жаваплы къуллукъда ишлей. Ону уланы Алибекни гьакъында да эки сёз айтма сюемен. Неге тюгюл, Алибек – гьалиги девюрню талапларына гёре яшайгъан улан. Кёпню билме сюе. Ону булан къайсы темагъа гёре де лакъыр этме бажарыла. Эки институтну оьр къыйматлар булан битдирген. Оланы бириси – Дагъыстан пачалыкъ университетни юрист факультети. Орта школаны да алтын медальгъа битдирмек учун бир предметден 5-ни орнуна 4 алгъаны пуршав этген.
Агьлюсю Написат булан Изамутдин бирче уьй-эшик къуруп яшайгъан чакъы заманны ичинде олар бир де бир-бири булан эришмегендир, тюртюшмегендир деп эсинге геле. Бири-бири булан оьзлер таныш болуп, сююп къошулгъанлар. Олай къыйышывлу эр-къатын аз ёлугъа. Изамутдин о гьакъда оьзю булай дей: «Озокъда эр-къатын – бир къалкъыны тюбюнде турагъан адамлар, гьар гюн бир кюйде бир-бирине рази болуп яшама да бажарылмай. Кёп йылланы узагъында бири-бирине рази болуп тургъан адамлар ёкъдур. Эришме де тюше, ярашма да тарыкъ… Тек разисизлик тувуп гелеген вакъти шону къайсы буса да бири ёлгъа теберме борчлу. Яда эр, яда къатын шолай этме тарыкъ. Кёбюсю къатынлар эрлерине ёл къоя. Шолай адат бизин ата-бабаларыбыздан гелген. Болса да, эри къатыны айтагъанны тюз гёрюп, огъар ёл къойма да ярай.
Тюзю, къатынгъа ёл къойма тарыкъ тюгюл деп айтагъанлар да кёп ёлугъа. Олайлар мекенли агьлю къурма болмай. Къатынгишиге тынглап, ол айтагъанны тюз англап билмек эргишини осал хасияты тюгюл, инг яхшы хасиятларындан бирисидир. Оьзю де англавлу, яшавну гёрген адамларда ёлугъа.
Изамутдин асгер борчун ГДР деген пачалыкъдагъы Совет армияны бёлюгюнде кютген. Дёрт йыл къуллукъ этген. Армиядан гелген 1962-нчи йылда, Буйнакск шагьарда тувгъан Написат булан таныш болуп, татывлу ожакъ къургъан.
Бетавуллу Изамутдинге эрге чыкъгъанлы Написат Буйнакск кооператив техникумну битдирип, Къазанышны бары да тюкенлеринде ишлеген. Артда Бетавулдагъы тюкенде ишлей эди.
Бу агьлюге гележекде де татывлукъ, авлетлерини ва оланы авлетлерини де яхшылыкъларын гёрмеге узакъ оьмюр ёрайбыз.
СУРАТДА: Изамутдин агьлюсю Написат булан.
