Бизин республика Россияны Темиркъазыкъ-Кавказ федерал округуна гиреген лап да уллу регион деп белгили. Буса да, алам оьлчевюнде алгъанда, Дагъыстан бийлеген майданлары олай кёп де тюгюл. Дагъы да ачыкъ этип айтсакъ, темиркъазыкъдан къыблагъа – 414 ва гюнтувушдан гюнбатышгъа 222 чакъырымлагъа ерли узатыла.

Бугюнлерде бизин республикабызда яшайгъан ватандашланы умуми санаву да 3 миллиондан айланып бара тура.

 Ав бар уьйден аврув таймас

 Кёп йыллыкъ сынав аянлашдырагъан кюйде, аманлыкъ жамиятны ичиндеги ва айлана якъдагъы табиатыбызны тазалыгъындан гьасил бола. Ав бар уьйден аврув таймас. Бирлешген Дагъыстан да – бизин ортакъ уьюбюз.

Яшда гёрген яшынмас деп негьакъ айтылмай. Айтмагъа сюегеним, тазалыкъгъа гьюрмет булан янашыв агьлюден таба башлана. Сонг ясли бавда, школада давам этилмеге тюше. Уллулар – ата-аналар, муаллимлер, тарбиялавчулар оьсюп гелеген наслубузгъа биз нечик уьлгю гёрсетебиз деген сорав тувулуна.

Агьлюбюз булан Семендер посёлокда яшайгъаныбыз 30 йылгъа ювукъ бола. Тахшагьарыбызны Редуктор посёлогундагъы Печатны уьюнде къумукъ тилде чыгъа­рылагъан «Ёлдаш» деген республика жамият-политика газетде ишлей туруп, охувчуларыбызгъа къуллукъ этегеним де 40 йыллагъа ювукъ заман оьтген. Бёлюкню редактору гьисапда Дагъыс­тандагъы ва къумукъ район­лардагъы яшавлукъ-экономика, экология масъалалагъа байлавлу болуп чакъда-чакъда уллу да, гиччи де макъалаларым да печат этилинген. Шоланы лап агьамиятлыларына охувчуларыбыз да сесленгени гьакъда разилик булан эсгермеге сюер эдим.

Тазалыкъны болдурувуну гьа­къын­да мени бу гезик ишге ювукъдагъы денгиз ягъада къурулуп турагъан янгы пляжны ягъасындагъы гётермелени тюбюнде ял алма чыкъгъан тамаза булангъы ёлугъувум ва арабызда болгъан гьакълашыв борчлу этди.

Яшавлукъда къаршылашагъан гьар тюрлю гьаллагъа, болуп турагъан агьвалатлагъа байлавлу гьакъда лакъырт этебиз. Ахырда тазалыкъны низамыны ва болдурулгъан низамны къоруп сакълавну масъаласына чыгъабыз.

– Низамны болдурмагъа тарыкъ, низамсызлыкъ оьзлюгюнден де бо­ла, – деп узатды оьзюню сёзюн чачына-сакъалына, къашларына «къар салгъан» тамаза Гьарун Гьасанов. – Йыл йылгъа ошамай. Бу йылны язбашы эрте гелсе де, тек чакъ шайлы салкъын болуп турду. Биз чи, къартлар, гюнню исси шавлаларына амракъ болабыз. Тамазалар да арт вакътилерде гюнню исивюне ий болуп, денгиз ягъадагъы гётермени тюбюнде ерлешип гетген гюнлени эсге алабыз, яш наслубузну гележеги, тазалыкъгъа янашыву гьакъында ойлашабыз. Айлана ягъыбызда тазалыкъ не саялы акъсай?

Муна бу гётермелени тюбюнде стол, айланасы булан скамейкалар салынгъан, тюбюне плитка тутулгъан, дёрт де ягъында чёп ташлайгъан къутукълар да бар. Тек не этерсен, мунда жагьиллер де гелип олтурмагъа муштарлы бола. Къой, олтурсун, тек олар шашый, тазалыкъны низамын буза. Гюлайлан урлукъну чертип, къабукъларын айланагъа яя. Гьар тюрлю кагъыз къутукъланы, къалыкъ пакетлени, шишаланы ташлай. Къартлар буса иелип ташлангъан чёплени сибирип-жыйып тайдыра. Пайдалы насигьатлар да бере, уьлгю гёрсетмеге къарай. Тек не этерсен, оланы гёзлери гёрмей, айтагъан зат да къулагъына гирмейгени талчыкъдыра. Телефонлагъа байлангъан…

Озокъда, тазалыкъны болдурув бу бир гюнлюк иш-масъала тюгюлю англашыла. Шону айланасында халкъара пачалыкъ ва жамият оьлчевлерде гьар тюрлю чаралар – илму-сынав конференциялар, «дёгерек столлар», генгешлер, гьисап берив жыйынлар бизин республикабызда да оьтгерилегени тергевню тартмай болмай. Амма къабул этилинген таклифлер яшавгъа чыкъмай къалагъаны къарсалата.

 

Къыймат берегенлер – туристлер

 

Экономикасы оьсген ва шону натижасында яшаву алгъа багъып барагъан пачалыкъларда гьалиги заманда туризмни имканлыкъларын толу кюйде пайдаландырывгъа аслу тергев бакъдырыла. Россия булан дос тюгюл пачалыкълар билдирген санкцияланы шартларында артдагъы йылларда Дагъыс­тангъа савлугъун беклешдирмеге, ял алмагъа гелеген туристлени санаву белгили кюйде артып тура. Оьтген йыл 2 миллионгъа ювукъ турист гелген, бу йыл буса дагъы да кёп болажакъ деп къаравуллана. Шо да бизге иш ерлени ачмагъа, гьар тюрлю оьлчевдеги бюджетлени гелимлерин толумлашдырмагъа имканлыкълар яратагъаны разиликни тувдура.

– Гертиден де, оьзге тармакълар булан тенглешдиргенде, ДР-ни табии байлыкъларыны ва экология министерлигини алдында лап да абурлу, тек авур борчлар салынгъан, – деди оьтген йылны натижаларына ва бу йылны борчларына байлавлу болуп береген жавабында министр­ни борчларын заманлыкъгъа кютеген Александр Зимин. – Тазалыкъны якълавчуларыны сыдраларын толумлашдырмакъ учун жамият ва дин къурумлар булан байлавлукъда иш гёрюв агьамиятлы.

Ерли гьакимлик къурулувларындагъы табиатны къурдашлары, гёнгюллю жамият къурумлар, «Яшыл патруллар» лайыкълы къошум болдура. Таргъутавда, Акъкёлде тазалыкъны болдурувгъа байлавлу булкъалар оьтгерилегени мердешге айлана. Гьалиги заманда туризмни оьсдюрювде Каспий денгизни имканлыкълары кёп. Шону учун денгиз бойдагъы районларда ва шагьарларда, къарлы тавлардан баш алагъан ва Каспийге сувлары етишеген уллу оьзенлерибизни айланасында да тазалыкъны болдурув ойлашдыра.

– Биз уьягьлюбюз Мурат булан бирче гьар йыл яйда авлетлерибизни де алып ял алмагъа Дагъыс­тангъа гелебиз, – дей сатыв-алыв тармакъда ишлейген Алёна Анфимиади. – Каспийск, Магьачкъала, Дербент шагьар-ланы пляжларында да болгъанбыз. Тек Къаягент бойдагъы Инчхеде, Избербашда денгизни суву да, къайыры да таза ва айрыча сукъландыра. Шону учун бу бойда гележекде туристлер учун гьар тюрлю онгайлы къуллукълар да болажагъына умут этмеге сюесен.

Бу йыл март айда Владивосток шагьарда оьтгерилген уллу Гюнтувуш экономика форумда Дагъыс­танны Башчысы Сергей Меликов да ортакъчылыкъ этген эди. Айтмагъа сюегенибиз, форумда ол РФ-ни Президенти Владимир Путинге Дагъыстанда алда халкъара оьлчевюнде пайдаландырылагъан «Къаягент» деген санаторий-курортну янгыртмакъны таклиф этди ва толу кюйде якълав тапды. Неге десегиз, санаторийге совет девюрде, гьатта йыракъ Африкадан да къонакълар геле эди…

Бугюнлерде эсгерилген районда «Къаягент» деген курорт шагьарны къурмакъ учун 5 минг гектар авлакъ белгиленгени ва проект документлери гьазирленип турагъаны гьакъда бизге «Къаягент район» деген муниципал къурулувуну башчысы Магьаммат Элдерханов да гьали -гьалилерде баянлыкъ берди.

– Туризмни оьсдюрювге байлавлу къуллукъланы, онгайлыкъланы болдурув ерли халкъны ишге бакъгъан якъдагъы талапларын толу кюйде яшавгъа чыгъармагъа имканлыкъ бережек. Уьстевюне, Къаягент райондагъы Аччы ва Папас кёллер оьтген йыл пачалыкъ агьамияты булангъы заповедник-къорукъ оьлчевюнде гьисапгъа алынды, – дей Магьаммат Элдерханов. – Айланасындагъы бавлар, юзюмлюклер, Каспий денгиз гележекде де ич туризмни тармакъларын оьсдюрмеге имканлыкълар яратажакъ. Къаягент бойда балыкъ тутувдан регион ва уьлке оьлчевюнде оьтгерилген ярышлар мердешленип гелегени де шогъар шагьат.

 

Милли борчланы оьлчевюнде

 

Туризмни оьсдюрювге байлавлу болуп бизин республикабызда да арт вакътилерде «Таза элибиз», «Экология» деген милли борчлар гьисапда яшавгъа чыгъарылагъаны, озокъда, харжлар ва пачалыкъны янындан айырылагъан акъча маяланы асувлу кюйде къоллав булан байлавлу. Айлана якъны тазалыгъын болдурувну гьисапгъа алып, Дагъыстанда къатты къалды-къулдуланы тайдырыв булан машгъул болагъан «Республика экология оператору» деген ихтиярлары дазуландырылгъан жамият къурулгъаны гьакъда да айрыча эсгермеге тюше.

Шоланы ишлетив булан машгъул болагъан уьч заводну къурмагъа ва 3 йылны ичинде пайдаландырывгъа бермек учун 4,2 миллиард манат акъча маялар гёрсетилинди. Хасавюрт, Къарабудагъгент ва Дербент районлар-дагъы предприятиелени къурулушлары учун пачалыкъ кёмек гьисапда субсидиялар да пайдаландырылажакъ. Умуми кюйде алгъанда, уьч де заводда йылда 950 минг тон къалды-къулдулар ишлетилинежек. Шону булан янаша бугюнлерде Хасавюрт, Буйнакск, Южносухокумск, Каспийск шагьарларда да башалман кюйде нас тёгюлюп тургъан ва зараллангъан 30 гектардагъы авлакъланы топуракълары янгыртыла.

Каспий денгизни сувларыны тазалыгъы гьакъда да артдагъы йылларда кёп сёз юрюле. Дагъы­сын айтмагъанда, Каспийск ва Магьачкъала шагьарлардан агъа­гъан нас сувланы тазалайгъан­ имаратланы къурув – лап да агьамиятлы масъала. Озокъда, шо да бир гюнлюк иш тюгюл. Тек артдагъы 50 йылланы ичинде юрюлюп турагъан­сёзден де ишге гёчмеге заман болгъан эди.

ДР-ни Башчысы Сергей Меликовну башчылыгъы ва сиптечилиги булан агьамиятлы объектни къурулушун тамамлап, 2024-нчю йылда пайдаландырывгъа бермеге гёз алгъа тутулгъан. Тюзю, шону да яшагъанлагъа заман гёрсетер.