Дагъыстанны яшавлукъ-экономика оьсювюню программасы РФ-ни 2030-нчу йылгъа ерли оьсдюрювню гьакъында къабул этилинген къарарына кюрчюленип къурулгъан. Шонда гёз алгъа тутулгъан масъа­лаланы арасында аслу бешиси милли борчлар гьисапда айрыча хат булан эсгериле. Лап да агьамиятлысы, озокъда, адамланы савлугъу ва аманлыгъы деп гьисаплана.

РЕДАКЦИЯДАН:


ДР-ни Гьукуматыны Председатели Абдулмуслим Абдулмуслимов оьтгерген жыйында Дагъыстанны яшавлукъ-экономика оьсювюню ма­съа­лаларына къаралгъан.

2021-нчи йыл булан тенглешдиргенде Дагъыстанда болдурулгъан умуми малланы къадары 2022-нчи йылда 3 процентге кёп болгъан. Шогъар да къарамайлы, халкъны гелимлерини оьсювю, манатны учузлашагъаны саялы, юрекни рази къалдырмай.


Гелеген йылгъа Дагъыстангъа федерал бюджетден регионгъа кёмек гьисапда 20 миллиард акъча маялар гёрсетилген.


2022-нчи йылда яшавлукъ дыгъар­лар байлап иш гёрмеге башлагъанлар учун 900 миллион манат акъча маялар пайдаландырылгъан. Шолайлыкъда, ишсизлени сыдралары сийреклеше бара. Гележекде де федерал бюджетден къошум гьисапда берилген харжлар яшавлукъ, экология ва савлукъ-сакълав масъалаланы ёрукълашдырывгъа бакъдырылажакъ.

Гьалиги заманда бизин республикабызда яшайгъанланы санаву 3 миллиондан айлангъан. Кёп адамлар яшайгъан регионда чечмеге герекли гьар тюрлю яшавлукъ-экономика масъалалар да аз къаршылашмай. Шону гьисапгъа алып, бизин респуб­ликабызда артдагъы йылларда регион, пачалыкъ оьлчевдеги агьамиятлы проектлер яшавгъа чыгъарыла. «Мени Дагъыс­таным – мени ёлларым», «Мени Дагъыстаным – мени сувларым», «Онгайлы шагьар шартлар яратыв», «Аманлыкъны ёллары – сан янлы ёллар» ва шолай оьзгелери къурула ва пайдаландырывгъа бериле.

Оьтген йыл бизин республикабызда 12 милли борчну яшавгъа чыгъармакъ учун юрюлген гьаракатда бир къадар натижалар къолда этилди. Айрыча хат булан эсгерилеген шолар нечик кютюле, пачалыкъ маялар асувлу кюйде пайдаландырыла ва шолай башгъа тюрлю масъа­лалар арагъа чыгъарыла.

Билим берив тармакъда «100 школа» ва «150 школа» деген проектлени оьлчевюнде бизин рес­публикабызда кёп иш этилинди, ерлердеги муниципал къурулувларында школалар, ясли бавлар ярашдырылып янгыртылды, янгы биналар къурулуп пайдаландырывгъа берилди. Амма гележекде де шо тармакъда этилмеге герекли ишлер кёп. Алдыбыздагъы 3 йылны ичинде Дагъыстандагъы школаларда уьч сменде юрюлеген дарсланы алдын алмагъа, ясли бавлардагъы гезиклени ёрукъгъа салма гёз алгъа тутулгъан. Муна шо саялы да, федерал ва республика бюджетлерден айырылагъан­ акъча маяланы асувлу кюйде къолламаса, харжланы бир къадары къолдан чыгъа. Демек, бюджетлеге къайтарыла. Шолай мисаллар бизин республикабызда да къаршылашагъаны ичингбушдура.
Озокъда, шогъар байлавлу ва оьзге тюрлю яшавлукъ масъалалар бугюн тувулунмагъан, йыллар боюнда уьстю-уьстюне топлана туруп гелген. Шо саялы гележекде ерлерде яшайгъан­ уллу ва гиччи ватандашлар учун онгайлы къуллукъланы болдурувдан баш къачырмагъа тюшмей.

Борчлар белгили

Россияны Президенти Владимир Путинни тапшурувуна гёре, къоллавчуланы талапларын гьисапгъа алып, ягъарлыкъ-энергетика къуллукъланы ёрукълашдырывгъа байлавлу болуп артдагъы йылларда Россияны оьзге регион­ларында йимик, Дагъыстанда да агьамиятлы борчлар яшавгъа чыгъарыла…

Гьали-гьалилерде Дагъыстанны Гьукуматыны ва шолай да ачыкъ кюйде иш гёреген «Газпром» деген акционер жамиятыны сиптечилиги булан табии газ юрюйген ва пайдаландырылагъан ерлерде ясандырылгъан къураллар янгыртылды. Алданокъ токъташдырылгъан яшавлукъ программагъа гёре гьар муниципал къурулувунда адамлар яшайгъан уьйлерине газ быргъылар тегин кюйде тартыла. Демек, къоллавчуланы онгайы учун яшав-турушуна харж булан пачалыкъны янындан кёмек этилине. Гьалиге ерли бизин республикабызда шолай онгайлыкълардан 3 мингге ювукъ къоллавчу пайдалана.

Гьалиден 50-60 йыллар алъякъда къурулуп пайдаландырывгъа берилген электрик ток юрюйген теллер ва шолай да ону пайлагъан­ ерлердеги алатлар къоллавчуланы артгъан талапларын толу кюйде яшавгъа чыгъарма имканлыкъ бермей. Уьстевюне, бир-бир тав районланы ватандашларына онгайлы табии ягъарлыкъдан пайдаланмагъа бажарылмай. Шо саялы да эсгерилген программагъа гёре республикабызны электрик хозяйствосун янгыртыв да тергевсюз къалмай демеге ярай. Ягъарлыкъ-энергетика тармакъда масъалаланы чечивню агьамиятлыгъын гьисапгъа алып, «Россети» деген ачыкъ кюйде иш гёреген жамиятгъа да пачалыкъны янындан 7,6 миллиард манатны оьлчевюнде харжлар айырылгъан ва ерлерде планлашдырылгъан кюйде пайдаландырылып да тура.

Экология ва яшавлукъ къуллукълар

Экология гьалны даражасын ва шолай да яшавлукъ-коммунал къуллукъланы ёрукълашдырыв булан бизин гележегибиз, аманлыгъыбыз тыгъыс кюйде байлавлу. Тазалыкъ буса – яшавну аслу шарты. Ав бар ерден аврув таймас деген сыналгъан сёзлер де шону ачыкъдан ташдыра. Гьалиги заманда айлана якъда яйылагъан зараллы аврувланы алдын алыв экологияны ва яшавлукъ къуллукъланы сан янындан гьасил экени англашыла. Тек не этерсен, артдагъы йылларда, айлана якъны тазалыгъын къорувну масъаласы теренден ойлашмагъа борчлу эте.
Дагъыстан къыбладан темиркъазыкъгъа багъып Каспийни боюн бийлеп, 400 чакъырымлагъа узатыла. Демек, денгиз – бизин савлугъубуз учун уллу савгъат. Шо саялы да бырынгъы Хазар денгизни гьалиги къыйынлы къысматына гёз юмулагъаны зарал гелтире. Ер юзюнде лап да уллу кёл гьисапда танывлу сув гьавузну нас къалды-къулдулар булан заралланагъаны давам этилине. Шону алдын алмакъ учун федерал бюджетден айырылагъан­ маялар да гьалиге ерли асувлу кюйде пайдаландырылмайгъаны ичингбушдура.

Шону гьисапгъа алып, гьечден геч де къолай деген кюйде, ДР-ни Гьукуматы Россия Федерацияны къурулуш министерлиги булан байлавлукъда Магьачкъала-Кас­пийск аралыкъдагъы нас сувланы тазаламакъ учун коллекторну къурулушун башламакъ учун проект-смета документлерин гьазирлемек муратда тийишли чараланы гёре.
Дагъыстанда яшавлукъ-коммунал тармакъдан чыкъгъан къалды-къулдуланы жыйып ишлетивню масъаласына байлавлу иш юрюлегени де аян. Шогъар байлавлу федерал къурум булан дыгъар байлангъаны да гележекде бизин республикабызны шагьарларында ва юртларында тазалыкъны болдурмагъа имканлыкълар болажагъына инамлыкъ тувдура. Агьамиятлы масъаланы ёрукълашдырмакъ учун Дагъыстандагъы къалды-къулдула­ны жыйып ишлетивге байлавлу болуп хас уьч зона къурулгъаны гьакъда да айрыча эсгермеге тюше.

Регионну экономикасыны аслу тармагъы

Дагъыстан Россияны регионларыны арасында аграр респуб­лика гьисапда танывлу ва юрт хозяйство экономиканы аслу тармагъы санала. Топурагъындан эсе таву-ташы кёп Дагъыстанда топуракъ байлыкъ-ларыбызны асув­лу кюйде къолламагъа тюшегени анг­лашыла. Шону учун лап да агьамиятлы уьч имканлыкъ бар.

  Биринчиси – юрт хозяйство топуракъланы сугъарывну масъаласы.

 Экинчиси – авлакъ ишлени толу кюйде машинлешдирив.

Уьчюнчюсю де – азыкъландырыв ишлени асувлулугъун артдырыв.

 Шолайлыкъда, бир ва кёп йыллыкъ юрт хозяйство оьсюмлюклени зараллы аврувлардан ва жанлардан да къоруп, агротехника чараланы оьз болжалларында сан яны булан оьтгерив агьамиятлы. Дагъысын айтмагъанда, бизин рес­публикабызда регион бюджетден сугъарыв ишлени ёрукъ-лашдырывгъа байлавлу болуп артдагъы уьч йыл 1 миллиард манатгъа ювукъ акъча маялар гёрсетилди.

Дагъыстанны агропромышленный комплексинде юзюмчюлюк – аслу ва гелимли тармакъ. Бюджетлеге лайыкълы къошум береген тармакъны оьсдюрювге байлавлу болуп федерал ва регион оьлчевдеги законланы яшавгъа чыгъарылыву йыл сайын ёрукълаша геле. Шону оьтген йылда къайтарылгъан умуми тюшюмню къадары да ачыкъдан ташдыра. Тюшюмлени артдырывгъа байлавлу болуп юзюмчюлюк тармакъда алдынлы къайдалар пайдаландырыла ва зараллы аврувлагъа чыдамлы юзюм борлалар ахтарыла ва оьсдюрюле.

Бу йыл Дагъыстанда 270 минг тонгъа ювукъ юзюм къайтарылгъан. Гьар гектардан орта гьисапда 130 центнерге ювукъ тюшюм оьсдюрюлген. Юзюм оьс­дюрюв учун юрюлеген гьаракатда Дербент, Къаягент ва Къарабудагъгент районланы юзюм болдурулагъан­ланы борчларына бажарывлу кюйде янаша.

Артдагъы уьч йылны ичинде би­зин республикабыздагъы чалтик чек­лени умуми майданы дагъы да 25 процентге къолайлашды. Буссагьатгъы вакътиде Дагъыстанда чалтик 28,8 минг гектар майданларда оьсдюрюле. Чалтик чачылгъан майданлардан 2021-нчи йылда 116 минг тон акъ бюртюк алынгъан. Шо буса – тарихи сынавубузда лап да гёрмекли натижа.

Овощлар ва емишлер оьсдюрювде де натижалар йыл сайын къолайлаша бара. Тек не этерсен, оьсдюрюлген мол тюшюмлени сакълавгъа салывну, ишлетивню ва сатывгъа чыгъарывну масъаласы акъсайгъаны саялы, юрт хозяйство продукция болдурулагъанланы янындан рази­сизликлени артдыра.

Дагъыстан гьайван-мал сакълавда да Россияны алдынлы регионларыны ал сыдрасында токътагъан. 900 мингге ювукъ тувар ва шолай да 4,5 миллион къой-эчки маллар оьсдюрюле. Шо да ерли ва тышдагъы къоллавчуланы сурсатгъа бакъгъан якъдагъы талапларын яшавгъа чыгъарма кёмек эте.

Туризмни оьсювю

Артдагъы йылларда бизин рес­публикабызгъа ял алмагъа ва савлугъун­ беклешдирмеге гелеген туристлени санаву къолайлаша. Оланы санаву бу йыл да 1,5 миллиондан артыкъ болду. Гелеген йыл оланы санаву 2 миллиондан кем болмажакъ деп къаравуллана…

ДР-ни Башчысы Сергей Меликов да аян этеген кюйде, шону гьисапгъа алып, бизин республикабызда «Дагъыстанны 100 аламаты» деген аслу турист маршрутларда тийишли онгайлы къуллукъланы болдурув, ерли муниципал къурулувларында транспортну юрюшюн ёрукълашдырыв яхшылашагъаны ге­лежек учун инамлыкъны тувдура.