Дербент Россияны лап да бырынгъы шагьары гьисапда тарихде тюрлю аламатлары булан танывлу. Шоланы арасында гьалиги девюрюбюзню 8-нчи асрусунда шагьардагъы жумамежитни абзарында орнатылгъан ва яйны яллавлу гюнлеринде гьали де салкъын берип турагъан чинар тереклер де бар.

Шо саялы болмагъа ярай олар табии эсделик гьисапда ЮНЕСКО-ну янындан айрыча къорулагъаны да. Тереклер де адамлар йимик. Оланы жураларына гёре оьмюрюню болжаллары да башгъа-башгъа. Айлана якъдагъы гьаллагъа ва шолай да этилинеген къуллукъларына гёре бола.

Дагъыстан Темиркъазыкъ-Кавказ федерал округда лап да кёп агъачлыкълары булангъы регион гьисапда танывлу. Дагъы да ачыкъ этип айтгъанда, бизин республикабызны агъачлыкъ фондуна гийирилген 530 минг гектар майдандагъы орманлыкълагъа тийишли къуллукълары этиле.

Дагъыстанны агъачлыкъ хозяйствосуну комитетине 22 пачалыкъ орманчылыкъ хозяйстволар гире. Орманчылыкъ хозяйстволарда 600-ге ювукъ агъачкъаравулчу агъач байлыкъларыбызны къорув ва шолай да майданларын артдырыв булан машгъул бола. 2018-нчи йылда 2 мингге ювукъ ижарачылар булан да хас дыгъарлар байлангъан болгъан.

Республикабызны агъач байлыкъларын къорув булан машгъул болагъан комитетни башчысы Вагьит Абдулгьамитов алда токътагъан борчланы ва къолда этилинеген натижаланы гьакъында тёбенде «Ёлдашны» охувчуларына баянлыкъ бере.

Агъачлыкъланы майданлары толумлашдырыла

– Топурагъындан эсе таву-ташы кёп Дагъыстанда агъач байлыкъларыбызны къоруп сакълав ва шолай да майданларын толумлашдырыв авур, тек абурлу иш. Алгъа салынгъан сыйлы борчларына агъачкъаравулчулар янашагъан кюю сизин рази къалдырамы?

– Дурус, бизин республикабызны чет тав шартларында агъач байлыкъларыбызны къоруп сакълама ва майданларын толумлашдырмагъа тынч тюгюл. Шону учун гьар тюрлю онгайлы къуллукълар, хас техника тарыкъ бола. Айлана якъдагъы четим шартлагъа да къарамайлы агъачлыкъ фондунда бизин комитетни къуллукъчуларыны, агъакъаравулчуланы ва гёнгюллю жамият гьаракатчыланы кёмеклиги булан йылда 300 гектар майдангъа тереклер орнатылып, майданлары толумлашдырыла. Айтмагъа сюегеним, къоша турмасакъ, агъач байлыкъларыбызны майданларын артдырмагъа бажарылмайгъаны гьакъ.

2018-нчи йылда республикабызны агъачлыкълары 528 минг гектар эди буса, гьали шогъар дагъы да 2 минг гектар майдан къошулгъан. Тюзюн айтгъанда, мен бир тюрлю себеплеге гёре ижарачылар булан дыгъар байлап ишлемеге толу кюйде рази тюгюлмен. Неге десегиз, олар дыгъарда токъташдырылгъан борчларына сувукъ-салкъын янаша, агъач байлыкъ-ларыбызны майданларын оьз пайдасына къолламагъа амракъ болагъаны ачыкъ болуп гёрюне.

 – Вагьап Магьамматович, агъачлыкълар бийлеген майданланы толумлашдырывда орман тереклени къайсы журалары пайдаландырыла, орнатыла?

 – Агъачлыкъларыбызны тас этивлерден къоруп сакълап, майданларын толумлашдырыв – агьамиятлы масъала. Шону учун 5 гектардан да къолай ердеги питомниклерде орман тереклени ерли гьар тюрлю табии балагьлагъа, зараллы аврувлагъа ва зиянлы жанлагъа чыдамлы журалары орнатыла. Эмен, элме, гюйрюч, агъач кюреге, тал, нарат, чинар, къоз ва шолай оьзге тюрлю къыйматлы журалары да оьсдюрюле. Зараллы аврувлар, жанлар яйылмасын учун йылны шартларына гёре дарман урув ишлер де оьтгериле.

Милли борчгъа байлавлу чаралар

– Агъач байлыкъларыбызны къоруп сакълавда ва майданларын артдырывда не йимик имканлыкълар болдурулгъан. Пачалыкъ оьлчевдеги «Экология» деген милли проектни талаплары яшавгъа чыгъарылагъаны гьакъда не айтмагъа бажарыла?

– Агъач байлыкъларыбызны къысматын, къыйматлыгъын гьисапгъа алып айтсакъ, озокъда, оланы тас этивлерден къоруп сакъламакъ учун тийишли онгайлыкъланы болдурувгъа йимик, алгъа салынгъан борчлагъа да намуслу кюйде янашмагъа тюшегени англашыла.
Биринчилей, техника базаны беклешдиривден кёп зат гьасил бола. Чет тав шартларда хас машинлер булан амал этмесек, борчланы кютюв йырылагъаны да аян. «Экология» деген милли борч да шолай къыйынлыкъланы гьисапгъа алып къурулгъан демеге ярай. Эсгерилген проект пайдаландырылывгъа берилген замандан тутуп, гьалиге ерли орманчылыкъ хозяйстволаны материал-техника базасы белгили кюйде янгыртылгъан. Шолайлыкъда, техникагъа бакъгъан якъдагъы талаплар толу болмаса да, бизин ишибизде 92,5 процентге яшавгъа чыгъарылды. Агъачлыкъларда янгы орнатылынгъан майданланы сугъарыв – агьамиятлы масъала. Сугъарывну имканлыкълары ахтарыла ва пайдаландырыла.
Уьчюнчюсю де – от тюшювлени алдын алывну масъаласы. Шону учун республикабызны орманчылары от тюшювлени алдын алывда къолланагъан янгы 36 машин ва 533 гьар тюрлю техника къураллар булан таъмин этилинген. Тек не этерсен, шогъар да къарамайлы, бу йылны башындан тутуп, Дагъыстанда агъачлыкъда эки от тюшюв болгъаны, озокъда, бизин ишибизде кемчилик. Насипге, артдагъы гезик Лаваша районда болгъан от тюшювден агъачлыкъда уллу тас этивлеге ёл берилмейли, къысгъа болжалны ичинде ялынны алды алынды.

 – Дагъыстанны темиркъазыкъдагъы районларыны ва шолай да гёчювюл гьайванчылыкъны топуракъларында гьар тюрлю балагьлардан зарал болагъаны белгили. Ногъай чёллени, Къызлар отлавлукъланы къайыр басып гелегенини алдын алмакъ учун не йимик чаралар гёрюле?

 – Шо масъалагъа байлавлу болуп бизге бу йылны башында Дагъыстанны Гьукуматыны Председатели Абдулмуслим Абдулмуслимов да къатты кюйде буварыв этди. Басып гелеген къайырчакъланы алдын алмакъ учун, озокъда, агъач сызакъланы амалгъа геливюнден кёп зат гьасил бола. Ногъай райондагъы орманчылыкъ хозяйстводагъы питомникде шону алдын алмакъ учун чаралар гёрюле. «терескен» ва «жузгъун» деген кёп йыллыкъ оьсюмлюклени орнатыв узатыла. Ерли муниципал къурулувларында школалар булан бирликде гёнгюллю кюйде тереклер ва уьлкюлер орнатыв мердешлене геле. Шо масъалагъа байлавлу болуп бизин комитетет ДР-ни юрт хозяйство ва сурсат, илму ва билим берив министерликлери булан бирлешип, гьар тюрлю чаралар оьтгерегени гьакъда да айрыча эсгермеге тюше. Гележек наслуланы экология билимлерин, культурасын болдурувда юрюлеген гьаракатлар пайдалы.

 – Вагьап Магьамматович, англатыв ишлер агъач байлыкъларыбызны къоруп сакълавда ва майданларын толумлашдырывда кёмек этегени гьакъда дагъы да не айтмагъа боласыз?

 – Уьстде де эсгерилгени йимик, тереклени журалары ва шолай да оьмюрю башгъа-башгъа. Бир-бир ерлерде орманлар асрулар боюнда амалгъа геле. Тюзю, 50- 100 йыллардан зайып болагъанлары да къаршылаша. Шону учун орманчылыкъ хозяйстволарда янгыртыв ишлеге байлавлу чаралар оьтгериле. Савлай республикабызда зараллангъан ерлерде 15 минг кубометр оьлчевдеги агъачлыкълар тазалана ва агъачы зая этилмейли, ягъарлыкъ гьисапда къоллана. Гележекде де бар имканлыкълагъа гёре къыйматлы тереклени агъачын ишлетеген ва гьар тюрлю маллар гьазирлейген цехлени ишин ёрукъгъа салмагъа умут этиле.
Буссагьатгъы вакътиде ижарачылар булангъы дыгъарланы шартларын камиллешдирив де тергевсюз къалмай, гьар йыл янгыртыла ва оланы алдына салынагъан талаплар арта.

Халкъара гьаракатда ортакъчылыкъ эте

– Белгили болгъан кюйде, Россияны регионлары «Эсделик бав» деген халкъара гьаракатгъа къуршалып иш гёре. Бизин республикабызда шогъар байлавлу чаралар оьтгерилеми?

 – Бизин комитетни орманчылыкъ хозяйстволарына шогъар байлавлу маълумат барысына да оьз заманында йиберилди. Орманчылар Дагъыстанны муниципал къурулувларында «Эслелик бав» деген гьаракатгъа къошулуп, тереклер орнатыв булан машгъул бола. Орнатыв ишлер гюзде ва язбашда оьтгериле. Бугюнлерде «Къызлар орманчылыкъ хозяйство» деген пачалыкъ казённый идараны коллективи Тарумов районну юрт администрациялары булан байлавлукъда тереклер орнатыв чараларда ортакъчылыкъ этди.
Озокъда, тереклени орнатып къойгъан булан иш битмей, олагъа тийишли къуллукъларын болдурмакъ учун да кёмек этмесе бажарылмай. Шо иш де, бизге белгили болгъан кюйде, Новоромановка деген юртдагъы орта билим берив школаны охувчуларыны гёнгюллю кёмекчи гюплерине тапшурулгъан. Шо кюйде республикабызны оьзге муниципал къурулувларында да «Эсделикни баву» деген халкъара гьаракаты якълав табагъаны гьакъда айрыча эсгерме тюше.
Гьайдакъ, Буйнакск, Хасавюрт, Къаягент, Дербент, Хумторкъали, Ногъай ва оьзге орманчылыкъ хозяйстволарда да сыйлы гьаракатны ортакъчылары борчларына намуслу кюйде янаша.