Къаягент – республикада уллу районланы бириси. О 640 квадрат чакъырым ерни тута ва денгиз бойда ерлешген. Райондагъы 14 муниципал къурулувларда ва 19 юрт ерде 54 мингге ювукъ адам яшай. Районну Дербент, Гъайдакъ, Дахадаев, Карабудагъгент, Сергокъала районлар ва Избербаш шагьар булан дазулары бар. Ичинден Р-217 «Кавказ» деген автомобиль ва Темиркъазыкъ-Кавказ темир ёллар оьте. Тахшагьаргъа ерли 80 чакъырым бар.
Багьасыз байлыкъ бар ерлер
Шаирлер шиърулар язардай арив табиат, таза гьава, юзюм, оьзге тюрлю емишлер, бахча оьсюмлюклер оьсеген бай топуракълары булангъы Къаягент районну багьасыз байлыкълары кёллер, инсанлыкъны савлугъун беклешдиреген ерден чыгъагъан исси сувлар дагъы ерде ёкъ демеге болабыз. Денгиз бой 42 чакъырымгъа узатыла. Гюн, тавлар, йод булангъы алтын тюсдеги денгиз хум – районну табиатыны белгилери. Гьайдакъдан баш алагъан эмен агъачлыкълар Янгыкъаягентни айланасында денгизни боюна етишип токътагъан. Районну ичинден Башлы-чай (Арт-оьзен), Къол-ичи ва Гьамри оьзенлер агъа. Уллу Аччы кёл бар. Мунда исси гюнлени санаву 150-160-гъа чыгъа, гьаваны иссилиги буса 30 градусдан айлана.
Районда Эсгиюрт, Чакавургент, Шахсенгер, Таргъу, Батурша, Гавуркъала, Малтёбе, Акъ яр деген ва оьзге тарих белгили ерлер бар. Оланы барысы да бизин районлуланы тамурлары минг йыллагъа узатылагъанын исбатлай.
Ондан къайры, район минг йыллар булангъы тарихинде язылып гелген таза юрекли, оьзден хасиятлы, дюньялагъа аты айтылгъан арив уланлары ва къызлары булан да белгили. Шо гьакъда биз тарихибизден, язывчу-ларыбызны, шаирлерибизни асарларындан билебиз.
Расул Расуловну «Ант» деген китабында алхожагентли улан Батырны аривлюгю гьакъында язылгъан. 1722-нчи йылда орус император 1 Петр булан болгъан къанлы тартышывларда оьлген оьтемишли жагьил уланны аривлюгю суратлана. Бырынгъы Таргъу шагьарны игит къызы Огъланбеги, Янгыгентли ва Башлы якълы Тоту бийкени аривлюгю, оьзденлиги, къаттылыгъы тарихде суратлангъан. Тек Къаягент районну шо аламат ва тарихи ерлери гьали болгъунчагъа кюллю махлукъгъа генг кюйде белгили болмагъан. Янгыз артдагъы эки-уьч йылланы ичинде, туризмни оьсювюне, генглешивюне гёре районну аты, табиатыны аламатлары арагъа чыкъмагъа башлагъан.
2022-нчи йылны октябр айында Гюнтувуш экономика форумну дазуларында оьтгерилген Россияны Пачалыкъ Советини жыйынында Дагъыстанны Башчысы Сергей Меликов Къаягент районда сав йыл ишлейген шагьар-курорт къурмакъны масъаласын арагъа салды. Шо масъала тезликде чечилсе, гележек уьч йылдан курорт адамланы къабул этме де болажакъны билдирди. Шо бойда савлай Россиядан къабул этип болар, «Артек» къайдадагъы яшланы центрын къурмакъны масъаласын да гётерди.
Эки де таклиф къабул этилинди. Шондан сонг масъаланы чечивге байлавлу болуп районгъа Россияны экономика, туризм, транспорт министерликлерини вакиллери, касбучулары бир нече гезик гелгенлер.
Районда ял алмагъа ерлер кёп бар
Башгъа ерлер булан тенглешдиргенде, республиканы арив ерлерини бирисинде ерлешген Къаягент районда туризм осал буса да, йыл сайын генглеше. Денгиз, ярым сагьатны ичинде гётерилмеге болагъан тав бийикликлер, орманлар, табиатны оьзге аривлюклери мунда кёп бар. Уьстде эсгерилген аламатланы районну тарихи булан байласакъ, Къаягент якъда бир нече турист маршрутлар тизмеге де бажарыла. Тек оланы бугюн тюз ва пайдасы булан къолламагъа герек. Имканлыкъланы толу къолламакъ учун янгыз умутлар ва хыяллар таманлыкъ этмей: акъча маялар тарыкъ. Булай гьал тувулунгъанда, кёмекге маячылар гележекге де уллу умутлар бар.
Къаягент районда туризмни оьсювюню шартлары айрыча тергевню тарта. Артдагъы йылларда ял алмагъа сюегенлеге тийишли шартлар аслу гьалда Инчхе юрт ерде болдурулгъан. Тек ишлер мунда да аста юрюй. Совет пачалыгъыны йылларында къурулгъан ял алыв ерлер ва яшлар ял алагъан лагерлерден башгъа ерлер дагъы къурулмагъан. Шолардан да бирлери акъча маялар себеп болуп ишге гийирилмеген. Шулай гьалда озокъда, янгыз маячылагъа аркъа таянмакъа къала. Гертиден де олайлардан Магьамматсадир Ибрагьимов (Аччы-Папас кёл), Эскендер Давутов (Ял алыв база), Руслан Гьажиев («Дальнии горячии») ва оьзгелери туристлени тартмакъ учун гьар йыл гьаракат этип чалышалар.
Ял алмагъа гелегенлер янгыз савлугъун беклешдирип къоймай, айлана якъдагъы табиатны, гелген ерини тарихин де билмеге сюелер. Шолай белгилер де Къаягент районну топурагъында кёп бар. Бириси – белгили орус шаир А.С.Пушкинни келпетин суратлайгъан «Пушкин тав». Бирдагъысы – 1000 гектар ерни тутгъан Аччы-Папас кёл. Ижарачы Магьамматсадир Ибрагьимовну гьаракаты булан кёл йыл сайын безен бириле. Шолай иш де ял алмагъа, балыкъ тутмагъа гелегенлени санавун артдыра. Балыкъ тутув булан машгъул болагъанланы арасында юрюлеген республика ярышларын оьтгерив мунда яхшы мердешге айлангъан.
Кёлде ял алмагъа гелегенлер учун яшавлукъ уьйлер, ашхана къурулгъан. Мунда ял алыв, яшлар учун оюн майданча бар, кёлню ичине гирмеге ва сувда айланмагъа къайыкълар салынгъан. Ондан къайры, ял алмагъа гелегенлер мунда темиркъазыкъдан къыблагъа учагъан къуш сиривлени, оланы аривлюгюн гёрмеге бола. Сонг да, мунда ял алагъанлар денгиз къайырлыкъларда болагъан хыйлы жанлар булан да къаршылаша.
Инчхе станциягъа ял алмагъа гелегенлени санаву да йыл сайын арта. Юртда яшайгъанлар ял алагъанланы хыялларын англап, оланы ял алывун онгармакъ муратда бек гьаракат этип чалышалар. Ял алыв уьйлени санаву арта, янгы сатыв-алыв ерлер ачыла. Шолай иш Янгыкъаягент юртда да жанланмагъа башлай. Район администрацияны къуллукъчуларыны гючю булан денгиз бойдагъы пляж янгыртыла. Артдагъы эки айны узагъында мунда кёп ишлер этилген. Пляжны ичи тазалангъан, ял алагъан ерлер къурулгъан.
Ял алмагъа гелегенлер узакъ гюнню боюнда денгиз бойда яда турушун этеген бинада олтуруп турмагъа сюймей. Оланы кёплери айлана якъдагъы табиатны, районну тарихин де билмеге сюелер. Шону гьисапгъа алып, районда Алхожагент юртну ягъасында ерлешген бырынгъы Таргъу шагьар – крепостгъа, сонг да Башлы якъда ерлешген бырынгъы шагьарлар болгъан Шахсенгерге, Чокаюртгъа ва оьзге тарихи ерлеге барывну маршрутлары гьазирленген.
Оьтемишде рагьат болгъан шайыхланы зияраты, Башлыгентде Акъсакъ Темир токътагъан Темирхан-тёбе гьар кимни де тергевюн тарта. Алхожагент, Башлыгент, Оьтемиш якъда тарихи ерлерден башгъа, табиатны аламат арив ерлери де бар. Къаягент районгъа ял алмагъа гелгенлер 3-4 сагьатны ичинде шоланы барысын да гёрмеге ва таныш болмагъа болалар.
Туризмни оьсювюне Дагъыстанны гьакимилты баргъан сайын тергевюн артдыра. Кёбюсю турист маршрутлар тав районлагъа, Дербент шагьардагъы къалагъа бакъдырылгъан. О да англашыла. Дербент шагьарда Нарын-Къала бузулмай сакълангъан. Тав районларда табиатны арив ерлери бар. Оланы экиси де бизин Къаягент районда да бар. Бугюн биз оланы барын арив этип, ёгъун да болдуруп, ял алмагъа гелгенлеге гёрсетмеге борчлубуз.
Туризмни оьсювюне шагьра ёл
Къаягент районда туризмни оьсдюрювге нечик имканлыкълар барлыгъы гьакъда язсакъ да, хыялларыбызны яшавгъа чыгъармакъ учун янгыз ойлар таманлыкъ этмей. Оланы яшавгъа чыгъармакъ учун адам гюч, уллу акъча маялар тарыкъ.
Июн айда Россияны Президенти В.В.Путинни Дагъыстангъа, тутдуруп айтгъанда, бырынгъы Дербентге этген сапары биз эсгерген масъалаланы чечив булан тыгъыс байлавлу. Артдагъы эки йылны ичинде бу масъалагъа къайтагъаны – экинчи гезик. Президентни Дербентге геливю аслу гьалда шону яшавгъа чыгъарылыву булан да байлавлу десек, янгылыш болмасбыз. Шо гьакъда ол Темиркъазыкъ Кавказны республикаларыны башчылары ва федерал министрлери булан видеоконференцияда да айтды.
Сёз берилген Россияны экономика оьсювюню министри Максим Решетников адамлар отпускларын ва ял алывларын артдагъы йыллар Темиркъазыкъ Кавказда оьтгерегенни айтды.
– Олайланы санаву йыл сайын арта ва 2022-нчи йылда 2 миллион 400 мингге, 2030-нчу йылда оланы санаву 4,9 миллионгъа етишежек, – дей М.Решетников. – Шону учун туризмни оьсювюне уллу харжлар чыгъармагъа тюшежек. Россиялылар Каспий денгизни боюна ял алма, Кавказ тавлагъа гётерилмеге сюелер. Башлап районара ёлланы ярашдырмагъа, бола туруп, асфальт этмеге тюшежек. Сонг ёл бойларда заправкалар, ял алмагъа къонакъюйлер, ашханалар къурмагъа тарыкъ болажакъ. Янгыз Дербентде денгиз бойда 6 чакъырым узунлугъу булан янгы пляж, 20 къонакъюй ва оьзге тюрлю биналар къурулажакъ. Сонг къурулушлар Къаягент районгъа гёчежек. Алда эсгерилгени йимик, мунда «Къаягент» санаторийни айланасында 200 гектарда 100-ден артыкъ биналар къурулажакъ. Шоларда 5000 адамгъа къонакъюйлер, спорт, маданият, ял алыв имаратлар ерлешежек, катерлер ва яхталар сакъланагъан ерлер онгарылажакъ.
Оьзюню сёйлевюнде Россияны транспорт министри Виталий Геннадьевич Савельев Р-217 «Кавказ» автомобиль ёлда юрюлеген уллу ремонт ишлени барышы гьакъда тындырыкълы маълумат берди. Уллу ёл дагъы да генглешежегине, Хасавюрт, Магьачкъала, Дербент шагьарланы айланып оьтежек, сонг да адамлар ял алмагъа барагъан ерлеге элтеген тав ёлланы ярашдырывгъа, янгы ёллар, кёпюрлер къурувгъа, оланы асфальт этивге уллу агьамият берилежегине Россияны Президентин ва видеоконференцияны ортакъчыларын инандырды. В.Г. Савельев Магьачкъаладагъы «Уьйташ» аэропортда оьтгерилежек ишлени, самолётлар къонагъан янгы сызакъ имаратны, денгиз, Солакъ, Авар Къойсув оьзенлени бойларында юрюлежек къурулушланы гьакъында мекенли хабарлады, соравлагъа жаваплар берди.
Федерал министрлерден сонг сёз алгъан Дагъыстанны Башчысы Сергей Алимович Меликов Россияны Пачалыкъ Советини Президиумунда Россияны Президенти В.В.Путин салгъан уллу масъалаланы чечивге байлавлу болуп 8 айны ичинде этилген ишлер гьакъда айтды. Шондан берли хыйлы иш юрюлген. Олар бугюн аслу гьалда проектлерде ерлешген. Гьали оланы яшавгъа чыгъармакъ учун Россия Федерацияны, Дагъыстан Республиканы вакиллери, жаваплы касбучулары, оьзлени сёзюн айтмагъа герек.
Оьзюню къысгъа ва терен маъналы сёйлевюнде С.А.Меликов республикада туризмни оьсдюрювге, ял алмагъа уьлкебизден, тыш пачалыкълардан гелеген туристлер учун нечик шартлар болдурулажагъын маълуматлар булан суратлады. Алгъа салынгъан жаваплы масъалаланы уьстюнлю чечиливю республиканы халкъларыны яшавуну даражасын гележекде дагъы да оьрге гётеривде нечик роль ойнажагъы гьакъда хабарлады.
Гертиден де туризмни оьсдюрмеге, республиканы бай ва арив якъгъа айландырмагъа бугюн бары имканлыкълар бар. Бары зат къолубузда ва натижалы гьаракатдан гьасил бола. Ойлар яшавгъа гийирилсе, Къаягент районубуз сав йыл адамланы къабул этип болагъан шагьар-курорт деп савлай Россиягъа белгили болар. Шо буса ерли адамланы яшавун яхшылашдырма аслу кюрчю болуп токътар.
