Юрюген ёл алыр… деген кюйде, бугюнлерде бав-бахчаларда оьсдюрюлген гьаракатны натижалары чыгъарыла. Етишилген уьстюнлюклер, йиберилген кемчиликлер гёзден гечириле. Йыл йылгъа ошамай. Артдагъы заманларда чакъны, демек, табиатны гьаллары да шону ачыкъдан ташдыра.

Айтмагъа сюегеним, язбашны башларында берекетли янгур явунлар кёп болса да, тек не амал, яй яллавлу ва къургъакъ болду. Шону учун бавчулагъа, юзюмчюлеге ва авлакъчылагъа бир ва кёп йыллыкъ оьсюмлюклени тас этивлерден къоруп сакъламакъ учун этек чалып, белбюгюп къайратлы загьмат тёкмеге тюшдю. Шолайлыкъда, бавчулукъда, чалтик ва овощлар оьсдюрювде де белгиленген борчлар йырылмай яшавгъа чыгъарылды демеге ярай.

Гертиден де, октябр (байсан) — тюшюм къайтарывну тамамлайгъан ай. Авлакъ ниъматланы ва емишлени эрте, орта бишеген журалары аслу гьалда ашамлыкъ учун къоллана ва къалгъан пайы толу кюйде сатывгъа чыгъарыла. Сатылгъаны, сатылып, ишлетилинегени, пайдаландырылып битген сонг, геч бишеген жураларын сакълавгъа салывну гьайын этсек, гележекде оьзюбюз ва къоллавчулар учун тарыкълы болур.

Сакълавгъа салынгъан яда буса бав-бахчаланы ишлетилинген ниъматларын тас этивлерден къоруп сакъламакъ учун, асувлу къайдалардан пайдаланмакъ парз. Ишлетилинип сакълавгъа салынгъан гьазир азыкъ малланы яда буса емишлени, овощланы чакъда-чакъда гьалын тергемеге де тюше. Кёп йыллыкъ сынавгъа асасланып айтсакъ, байсан ай — сурсат аманлыкъ учун къышлавгъа гьазир болагъан заман. Муна шо саялы да авлакъ ишлер сийреклешген деп парахат болмайыкъ. Заманны гьар минутун къолдан чыгъармайлы, асувлу кюйде къоллайыкъ.
Тарлавларда оьсдюрюлген ертюп емишлени, къабакъны заралландырмайлы, оьз болжалларында къайтарып, сатылагъанын сатып, сайламлыларын тазалап, бавукълугъу ёкъ ерлеге тёшеп сакъламагъа таклиф этилине.
Картопну ва оьзге тюрлю овощ оьсюмлюклени урлукъларын гьазирлейгенде йимик сайламлы овощланы да шитил учун урлугъун болдурайыкъ. Къурутулгъан, тазалангъан урлукъланы кагъыз къутукълагъа тёшеп, бавукъ болмайгъан ерлерде сакъламасакъ, заралны алдын алма четим бола.

Касбучулар аянлашдырагъаны йимик, емишлени ва авлакъ ниъматланы холодильникде бузлатылып сакълангъанларындан эсе, къурутулуп къакъ болгъанында югъунчлу маддалары тас этилмейли къолай оьлчевлеринде сакълана.
Сынав гёрсетегени йимик, байсан айыбызда гелеген йылгъы тюшюмню гьайы этиле. Шону булан янаша кёп ва бир йыллыкъ гюзлюк оьсюмлюклени чачыв башлана…

Бавларда оьтгерилеген аслу ишлер…

Биринчилей, уьстде де эсгерилгени йимик, алманы ва гьармутну геч бишеген жураларыны тюшюмюн къайтарыв сентябр айны ахырларында башланып, октябр айда да узатыла. Тюзю, Дагъыс­танда арт вакътилерде авлакъ ниъматланы ва емишлени, къар явуп, сувукълар болгъунча тюшюм береген журалары да белгили. Орманларда, къыр агъачларда йимик гьалиги заманда чумну, оьгюзьемишни, ябушгъанны авлакъда къыш болгъунча сакълангъан журалары къаршылаша.
Савлукъ учун оланы барысы да бирни йимик пайдалы ва тарыкълы. Къумукътюзню тюзлюк боюнда ва тавтюпде эсгерилген емишлени гьар тюрлю шолай журалары кёп ёлугъа. О саялы да къоз талаларыбызгъа йимик, чум, ябушгъан, оьгюзьемиш ва оьзге къыр емишлер къаршылашагъан сыйлы ерлерибизге гьюрмет булан янашмагъа тюше эди…

Гьай аман дагъы, артдагъы йылларда, айрокъда базар аралыкълар оьмюр сюреген заманларда, табиат байлыкъларыбызны гележекдеги къысматына четимликлер тувулуна. Топуракъны, агъач байлыкъларыбызны герти есилерине тапшурмай туруп, оланы къысматы къыйынлы гьалда къалып, талавурдан къутулмажагъы да гьакъ. Шону учун гьар муниципал къурулувларында топуракъланы ерли къоллавчуланы ихтиярына, еслигине къайтармакъ хайырлы болур. Ёгъесе, ижара ва ижарагъа алып дагъы да ижарагъа берив заралгъа токътайгъанын заман ачыкъ этип гёрсете. Айтмагъа сюегеним, тез-геч буса да, топуракъ байлыкъларыбызны асувлу ишлетмек учун еслик этивню, загьмат тёгювню ва гьакъ тёлевню хайырлы къайдаларын тангламагъа герек болажакъ.

Авлакъ ниъматланы гьакъында айта туруп, гезиги гелген заманда эсгерсек, озокъда, бюрлюген, бав жиелек, таргъу жибижей, бадиржан ва оьзгелери де шолайларындан санала. О саялы емиш терек­лени йимик, емиш уьлкюлени де аяп оьсдюрмек учун бутав ишлерин сувукълар тайгъан сонг оьтгермеге таклиф этилине.

Емиш тереклени боюн-союн токъташдырыв тюгюл, бутав ишлер булан мол тюшюмлеге кюрчю салмагъа бажарылагъаны англашыла. Шону учун емиш тереклени, уьлкюлени ва юзюм борлаланы бутайгъанда алгъасавлукъгъа ёл бермейли, алдынлы сынавну дарсларындан пайдалансакъ, хайы­рыбыз, гелимлер къолдан чыкъмас. Шону учун ерлерде яш бавчуланы ва юзюм оьсдюрювчюлени арасында ярышлар оьтгерив, насигьатчылыкъ ишлени генглешдирив асувлу болажакъ.

Шолайлыкъда, бутав ишлени къышны алдында япырагъы тёгюлген сонг ва шону алдындагъы гюнлеринде оьтгермеге де ярай. Айтагъаныкъ, емиши къайтарылгъан сонг бутав ишлер булан тереклени зараллангъан ва осал бутакъларын, чумалларын тайдырсакъ, язбашда авлакъ ишлени къыставуллу вакътисинде заманыбызны асувлу кюйде къолламагъа рагьат болажакъ.

Октябр айда бавдагъы тереклени гьалын гёзден гечирген сонг, бир-бирине четим этеген бутакъларындан азат этмеге таклиф этилине. Эгер де къарт болуп зараллангъан тереклер бар буса, оланы тюпгючлер къоймайлы тайдырмагъа тюше. Ёгъесе, шолай ерлерден таба савлай бавгъа зараллы аврувлар яйылмагъа ва зиянлы жанлар къабунмагъа бола. Сынавлу бавчулар шолай тереклер бар ерлени аян этип, ювугъунда алданокъ яш-бала тереклени орнатагъаны гьакъда билмек де пайдалы болур.

Бавларда ва авлакъ ниъматлар оьсдюрюлеген тарлавларда тазалыкъны низамын болдурув ва къоруп сакълав агьамиятлы. Шо саялы да тёгюлген япыракъланы ва чёп отланы къоймай алып тайдырып, къырда яллатмагъа тарыкъ. Шо гюнлерде зараллы аврувлагъа ва зиянлы жанлагъа къаршы дарман урув ва тюплерине акъчабыв ишлер де къышны алдында явунлар аз болагъан вакътиде оьтгериле.

Къазыв ишлер

Бавларда ва бахчаларда гюзден тутуп къазыв ишлени оьтгеривге башгъа-башгъа янашывлар гёзге илине. Озокъда, гюз вакътиде оьтгерилеген къазыв ишлени яхшы янлары кёп. Биринчилей, топуракъны тюбюндеги зиянлы жанлар бош ерлерде къышгъа сыйынмай, экинчилей де, алданокъ сугъа­рыв ва азыкъландырыв ишлени оьтгермеге онгайлы бола ва тереклени емиш бюрлери амалгъа геле. Къазыв ишлер топуракъны гьалына-ерине гёре оьтгерилегени гьакъда да белгили.
Октябрде, ашлыкъланы йимик, самурсакъ ва оьзге тюрлю гюзлюк оьсюмлюклер учун топуракъ алданокъ гьазирленип чачыла.

Орнатывгъа тергевлю янашыв агьамиятлы

Къумукътюзде бавчулукъда, юзюмчюлюкде ал­дан берли бай сынав топлангъан. Хасавюрт район­да эндирейли ва къарланюртлу бавчуланы Къаягент, Гьайдакъ, Къарабудагъгент ва Хумторкъали районларда емиш тереклени ва юзюм борлаланы ерли журалары оьсдюрюле. Тек не хайыр, арт вакътилерде бир ва кёп йыллыкъ юрт хозяйство оьсюмлюклени ерли журалары тас этиле барагъаны ичингбушдура.

Шону учун гьалиги заманда бизин республикабызда эки уллу питомниклер иш гёре. Бириси — Буйнакск районда, экинчиси де — Магьарамгент районда. Озокъда, шолардан башгъа айрыча адамланы да тереклени ерли шартларда сынайгъан хас гиччи имканлыкълары булангъы питомниклери бар. Шону учун тереклер оьсдюрмеге муштарлы тайпалар аслу гьалда темиркъазыкъда ва тав район­ларда Буйнакск райондагъы питомникни къуллукъларындан пайдалана. Къыбла якъда буса Магьарамгент районну шартларында оьсдюрюлген тереклер талап этиле.

Байсан айда тереклер орнатагъанлар бизин тюзлюк бойдагъы районларда да къаршылаша О саялы сайламлы ерли шартлагъа чыдамлы терек­лени, борлаланы ва уьлкюлени орнатагъанда, алданокъ боюна-союна тергев этип къоймайлы, тамурларын да тергемеге герек. Зараллангъан, яралангъан тамурлары буталып тайдырыла. Шо кюйде аврувлардан зиян тийген бутакълары ва тамурлары да дарманлар булан тазалана.

Белгили болгъан кюйде, емиш тереклени, уьлкюлени ва юзюм борлаланы орнатагъанда тамурларын саз топуракъдан гьазирленген лайгъа чомуп басдырсагъыз, аврувлар ва зиянлы жанлар къабунмай.
Алдан берли мердешленгени йимик, емиш тереклер, уьлкюлер ва юзюм борлалар тюзлюк бойдагъы топуракъларда япыракълары тёгюлюп битген сонг орнатыла.

Орнатылгъан тереклени ойтанлагъа басдырагъанда, уьстюнден таптап сыкъ этмеге ярамай. Тойдуруп сув ва артыкъ этмей кюйлевючлер къошуп бермеге де ярай.

Эгер де тереклени ва борлаланы орнатма четимликлер тувулунса, эрте язбаш болгъунча оланы топуракъгъа басдырып сакълай ва чакъда-чакъда сугъара.

Розаланы, пионланы, демек, оьзге тюрлю кёп йыллыкъ гюллени ва чечеклени де къышны алдында бутап, кюйлевючлер берип сугъармагъа таклиф этилине.

Таклиф бизден — иш сизден!