Инсан бырындан берли оьзюне азыкъ болдурмакъ учун гьаракат этип гелген. Айрокъда ашлыкъ кюллю махлукъну бир къайдалы ириси экенине де о тезден тюшюнген. Берекет, аш – бары затгъа баш деген айтыв да эжелде арагъа чыкъгъан болмагъа ярай. Шо гюн-бугюн сабанчы, сав йыл бою дегенлей тынмай талашып, берекет болдурувну гьайын­ этип яшай. Дагъы кюй де ёкъ! Яйда, гюзге таба ол тёкген къыйынны аслу жамы чыгъарыла.

Язны бир гюню йыл ашата деген айтывну маънасын юртлу загьматчылар айрокъда яхшы англайлар. Тек мен бу ерде шо айтывну: болсун учун кёп баракат сав йыл бою бошамай этме тюше гьаракат деп толумлашдырар эдим. Гертиден де, яш чагъымдокъ эс этгенмен ашлыкъ мол болсун учун йылны гьар айын ашлыкъчылар тарлавларда иш булан долана туруп йибере…

 Яйны яллав гюнлери. Артдагъы жума гьаваны иссилиги 35 градусдан оьте. Шулай заман уьзюрю болмагъанлар къыргъа чыгъып айланмагъа да сюймей. Орамда, бав-бахчада «тербениш», айланыш аз. Муна бу вакъти алтын тюсге дёнюп бет берген ашлыкъ тарлавларда къызгъын иш юрюле. Ариден къарагъанда елге бираз чалкъынагъан будай тарлав бир къадар денгиз йимик болуп гёзге тие. Онда чанг чыгъарып ишлейген комбайнлар буса толкъунлагъа тёш уруп юзеген гемелеге парх берип йибере.

Мен Карантай авлакъланы пайын елеген будай тарлавланы гёргенде бир нече мюгьлет шолай сурат гёз алдыма гелип токътады. Ичимден къуванып, баракалла болсун берекет болдурагъан батыр ругьлу ашлыкъчылагъа деп ойлашдым. Ери гелгенге гёре айтып да къояйым, буссагьат авуз сёз булан айтса да, гьалиги гьакимлени хыйлылары ашлыкъ оьсдюреген сабанчылагъа таман даражада абур этип билмей деген гьасилге гелемен. Бу сёзлени айтагъа­ным негьакъ тюгюл экенни исбатламакъ учун булай мисал эсгермеге къарайым. Муна бир спортсмен ярышларда алдынлыкъ алса, огъар этилеген абур, берилеген багьалы савгъатлар! Огьо-гьой! Мен шону кёп гёрюп тюгюл айтагъаным. Авлакъларда берекет болдурмакъ учунгъу «ябушувда» батырлыкъ гёрсетеген уланлагъа да тарыкъ олагъа йимик абур этмеге де, шабагьат савгъатлар бермеге де. Ашлыкъчы да, янгыз оьзю учун тюгюл, савлай эл учун хайыр, хадир этмеге чалышагъан гиши чи. Элде болса, этекде де болур деп бизин бабалар билип айтгъан. Къопдургъан деп айтмагъыз, элни ириси – ашлыкъ, аш. Кёплер бар айрокъда гьалиги наслуну арасында будай ва савлай ашлыкъ нечакъы заман къыйын тёкгенде болагъан ниъмат экенни билмейген. Шону учун да школаларда загьмат дарсланы бирлерин сама, яшланы ерине алып барып, сабанчы берекетни болдурмакъ учун нечик ишлейгенин жанлы кюйде гёрсетмекни маънасы бар…

 Шолай пикирлеше туруп, мен Буйнакск районну юрт хозяйство бёлюгюню башчысы Магьаммат Гьажимурзаевни машини булан ашлыгъы орулуп турагъан тарлавгъа етишип къалдым. Бийик битген ва токъ башлы будайны сызакъ-сызакъ этип ора туруп комбайн къырыйымдан оьтюп гетип барагъан­да школада охуйгъанда оьзюм комбайн гьайдавчуну кёмекчиси болуп ишлеген кююм эсиме тюшюп кеплендим. Комбайн будайны машинге къотарма токътагъан мюгьлетде мен ишлейгенлер булан къысгъа лакъыр этмеге онгай тапмагъа амал этдим. Таныш болгъан сонг комбайнёр булан бираз къолай лакъыр этме сюйдюм. О заман Къурбандибир Мирзаев комбайнны оьзюню ёлдашына тапшурду. Сонг ол, мени булан будайлыкъгъа лап ювукъ гелип токътап:

 – Мен комбайнны ишлетегеним 5 йыл сама бола. Дагъыс­танны кёп бойларында болгъанман. Амма шу кепде мол битген будайны гёрмегенмен. Бизин «Вектор» деген комбайн оьзюню оьлчевюне, иш чыгъарагъан гючюне гёре бу ердеги топуракъ шартлагъа арив гелише. Гюнде лап азындан 20 гектарны ормагъа герек эдик. Тыгъыс битгенге гёре тийишли чалтлыкъда гьайдап болмайбыз. 15 гектарны гьаран орабыз, – дей туруп, ол, энкейип, чалынгъан ердеги бир будай тюпден чумал ташлап чыкъгъан будай бойланы санап гёрсетди. Гертиден де, бир тюпден орта гьисапда 14 бой чыкъгъанны айтды. Бу арада яныбызгъа Магьаммат да етип гелди. Оьзю Къурбандибирни бек билеген агроном-комбайнёр гьисапда таныйгъанны англатды.

Биз токътагъан тарлав не бойда экенни сорагъанда, Магьаммат:

 – Савлай бу ерлер «Карантайгъа» гире. Гьали шу тарлав «Кесев аркъа» деген ерни 54 гектарын къуршай. Мен ва оьзге дагъыдалар есилеринден ижарагъа ер алып ишлетебиз. Буссагьат 10 гектар ер орулгъан. Гьар гектардан 40 центнерден хыйлы къолай бюртюк чыгъа. Бюртюк деген булан бир бюртюк дагъы, – деп, Магьаммат увучуна алгъан будайны башлап ийиследи, сонг чайнап, татывлап да къарагъан сонг сёзюн булай узатды:

 – Биз, сынап къарагъан сонг, будайны «Алексеевич» деген сортун къолай ерге чачмакъны пайдасы бар экенине мюкюр болдукъ. Бу кепде мол тюшюм бизин район­да болгъан зат тюгюл. Сан яны да нечакъы бола буса да яхшы. Бизин будай 3-нчю категориягъа гире. Ондан арив ун этмеге бажарыла. Бир гесек замандан сонг биз шону будайны ем учун къолланагъан тайпасына алышдырмагъа къаражакъбыз. О заман бизге хайыр дагъы да къолай болажакъ…
Лакъырыбызны барышында Магьаммат берген маълуматлагъа гёре, Буйнакск районда гьалиге 3 минг 600 гектарда къылчыкълы ашлыкъ болдурула. Шондан 1 минг гектар – Къазанышны, 400 гектар – Атланавулну, 1 минг гектар – Жюнгютейни, 300 гектар Бугленни пайына тие. 1 минг 200 гектар паргъа къоюлгъан. 200 гектар ерни ярым парлар къуршай. Шону да оьлчевюн 300 гектаргъа етишдирмеге умут этиле.

 – Гьар не затны да тийиш­ли болжалында ва кюю булан этсе, мекенлик бола. Гетген йыл лап яхшы болжал деп гьисапланагъан вакъти, демек, сентябрни 1-нчи онгюнлюгюнде чачгъан «Алексеевич» деген будайны бою 1 метрден оза. Гьали бары да гючню не этип де орувну заманында къайтарып битдиривге бакъдырма тарыкъбыз. Будайны 10–12 гюнню ичинде къолгъа алса яхшы бола. Бизин гьаракатыбыз шондан къолай узатылажакъ, тез-тез дагъы да комбайн тапмасакъ. Буссагьат районда орувгъа 10 комбайн къуршалгъан. Шоланы 2-си – Буйнакскидеги юрт хозяйство коллежники. Бу ожакъ ашлыкъ орувчулагъа гьар йыл шайлы кёмеклер эте. Хасавюртдагъы орув таманлангъан сонг «Дагагроснаб» бизге кёмекге комбайнлар йибережек, – деп, Магьаммат гележекде чачыв майданланы генглешдирмек учун гьажатлы техниканы алмаса болмажакъны, аламан десенг де, шолар кёп багьа экенни, мисал учун, Ростовда чыгъа­рылагъан «Вектор» деген комбайн 12 миллион манат экенни эсгерди. Районну башчысыны борчларын заманлыкъгъа кютеген Абидин Къарчыгъаев сабанлыкъланы тюз къолламайгъанланы жавапгъа, низамгъа тартывну масъаласын бегинден тут­гъанны да рази кюйде билдирди.
Магъа мунда англатгъаны йимик, гьалиге пачалыкъ ашлыкъ оьсдюрювчюлеге, башгъа бир-бир тармакъларда ишлейгенлеге йимик кёмеклер этмей. Янгы техниканы лизинге алмагъа тавакал этип де болмайлар. Шону да бар «къаткъакълары». Нелер болуп къалса да, гьалиге къолланмай къалып турагъан сабанлыкълар ишге салынажакъ буса, техниканы гьар тюрлюсюн алмагъа, болдурулгъан ашлыкъны гьар къадарына гёре акъча къошумлар береген кюйде закон чыгъармагъа тюшер.
Тарлавну «юлюнген» боюн тутуп юрюп барагъанда топуракъны чартлавларын гёрсетип, Магьаммат тез заманны ичинде сюрювге де гиришмесе ярамайгъанны, чачывгъа урлукълар гьазирлевню де гьайын артгъа салмай этмеге тюшегенни айтды.
Бары авараланы гьисапгъа алгъанда, ашлыкъны гьар увуч чакъысын болдурмакъ учун къуру ишге белсенген кюйде турмагъа тюшегенине бек тюшюнесен. Мен билемен «Гьажимурзаев» деген КФХ сюрюв, топуракъны уватыв, хотгъав оьсюмлюклени азыкъландырыв, аврувлардан ва зиянлы жанлардан къорумакъ муратда дарман урув ишлеге нечакъы заман, гюч, акъча харжлагъанны.

 – Юрт хозяйство тармакъны алими гьисапда айтсам, Аллагь бизге берген лап уллу ниъматгъа, демек, топуракъны къоллавгъа нечик-мечик буса да янашып къоймагъа ярамай. Буссагьат да бар кёплер сабанлыкъланы оьзлеге тийген пайларын иннемей сагалагъа айландырып къойгъан. Муна къара шу мени будай тарлавума тийип ерлешген уллу авлакъгъа. Есилери ашлыкъ чачма сюегенлеге шону бермеди. Шунча онгайлы йыл шо ерден адамшавлу бичен де алмады. Барысы да халта булан масесги эди. Лап яманы – сюрюлмей къалгъан шолай ерлерде чычкъан бек уялана. Шолар хоншудагъы будайлыкъгъа «гьужум» эте. Тарлавланы кёбюсю бойларындагъы будайны паса-кюсесин чыгъарып къоя, – деп къабуна туруп, Магьаммат гьар къарышда бир этилген чычкъан уяланы гёрсетди. Районну янгы гьакими сабанлыкълагъа шу гьалны салагъанлагъа закон булан таъсир этивню ёлун танг­лагъангъа гьар затны кююн билеген адамлар, шону ичинде мен де бек разимен…
Гьар заманда да айтгъанман, гьали де такрарлайман – бары махлукъну тирилик булан токъ этеген сабанлыкъланы «хорламагъа» бир де ярамай. Арив топуракъланы хадирин билмейгенлер не оьзлеге, не элге гьеч хайыр этмес, – дей туруп, Магьаммат булай уллу ниъматны берген Яратгъаныбызгъа, ашлыкъ болдурувну асил саниятын алтындай сыйлап кютеген будайчы Батырлагъа багъышлап кёп алгъышлар этди.

 Гертиден де, сёзюнден де, къолларындан берекет тёгюлеген ва экмек ийис гелеген ашлыкъчыланы алдында барыбыз да баш ийсек де ярай.

Абдулла ЗАЛИМХАНОВ.


СУРАТЛАРДА: Буйнакск районну юрт хозяйство бёлюгюню начальниги М. ГЬАЖИМУРЗАЕВ комбайнёрлар булан бирге бюртюкню бавукълугъу нечик экенни тергейген вакъти.