Пайдаландырывгъа берилген топуракъ ва шолай да муниципал реформаланы гьакъындагъы законланы талаплары толу кюйде яшавгъа чыгъарылмагъан. Шо саялы гьалиги заманда респуб-ликабызны гьар тюрлю бойларындагъы муниципал къурулувларында да къыставуллу гьалланы тувдурагъан разисизликлер аз къар-шылашмай. Демек,топуракъланы дазуларын, даражасын, есилерин мекенли кюйде токъташдырыв ойлашдыра.
Бугюнлерде ДР-ни Гьукуматыны Председатели Абдулмуслим Абдулмуслимовну башчылыгъы булан шо гьакъда жыйын болду. Оьтген пикру алышдырыв генгешде сёз топуракъ байлыкъларыбызны асувлу кюйде къоллавну айланасында юрюлдю.
Генгешни ортакъчылары гюнлюк низамгъа салынгъан агьамиятлы масъалагъа байлавлу болуп гьазирленген ДР-ни топуракъ ва мюлк байлыкъларыны, юрт хозяйство ва сурсат министерликлерини башчылары Завур Эминовну ва Мухтарбий Ажековну гьисап берив-лерине тынглады.
Бугюнню тангаласы да бар
Гележегибизни гёз алгъа тутуп, топуракъ байлыкъларыбызны асувлу кюйде пайдаландырывгъа арт бермеге тюшмейгени англашыла. Дагъыстандагъы юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъланы умуми майданлары 4,3 миллион гектар бар. Юрт хозяйство топуракъланы 3,2 миллион гектарында топуракъ байлыкъларыбызны асувлу кюйде пайдаландырмакъ учун тарыкълы болагъан гьар тюрлю онгайлы къуллукълар да болдурула. Ёллар ярашдырыла, сувлар, ярыкълар, газ тартыла, оьсдюрюлген юрт хозяйство продукцияны ишлетеген ва сакълавгъа салагъан ерлер де къоллавчуланы онгайы учун пайдаландырывгъа бериле…
Белгили болгъан кюйде, юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъланы 1,8 миллион гектары гёчювюл гьайванчылыкъны отлавлукълары санала. Отлавлукълар буса агротехника къайдалары талап этеген кюйде къолланмагъа тюше. Тек не этерсен, гьакъыкъатда гёчювюл гьайванчылыкъны топуракъларында, Ногъай Чёллерде, Къызлар отлавлукъларда ва тюзлюк бойда ерлешген оьзге районларыбызда сакъланагъан гьайван-малны санаву артгъан сайын, айлана якъны аманлыгъына къоркъунчлукъ тувулуна, экология гьал бузукълаша.
Ем оьсюмлюклер къышы-язы булан гьайван-малны аякъ тюбюнде, таптавулда къалып, тас этивлеге тарый. Лап да яманы, гёчювюл гьайванчылыкъны топуракълары отлавлукъ даражасында сакъланмай, къайырчакълагъа айланып барагъаны теренден ойлашмагъа борчлу эте. Республикабызны маълумат къураллары аянлашдырагъан кюйде, гьалиги заманда гёчювюл отлавлукъланы 250 минг гектаргъа ювукъ майданында топуракълар заралгъа тарыйгъаны саялы, къайырчакъланы алдын алмагъа четим бола.
Гёчювюл гьайванчылыкъны топуракъларына айрыча хас статус берилген ва республика есликде гьисаплана. ДР-ни юрт хозяйство ва сурсат министерлиги береген баянлыкъгъа гёре буссагьатгъы вакътиде Дагъыстанны топуракъ ва мюлк байлыкъларыны министерлиги булан ижара дыгъарлар этип, хозяйство ишлер булан машгъул болагъан 800-ге ювукъ ижарачылар гьисапгъа алынгъан. Гьисапгъа алынгъан кооперативлени ичинде де, тергевлени натижалары гёрсетегени йимик, сабанчы-фермер ва оьзге тюрлю айрыча иш гёреген тайпалар гёчювюл гьайванчылыкъны топуракъларын оьз пайдасына къолламагъа белсенген. Умуми кюйде алгъанда, топуракълардан пайдаланагъан тайпаланы санаву бугюнлерде 1500-ден кем тюгюл.
Арт вакътилерде ДР-ни Башчысы Сергей Меликовну тапшурувуна гёре, гёчювюл гьайванчылыкъны топуракъларын асувлу кюйде пайдаландырмакъ учун ДР-ни юрт хозяйство, сурсат, топуракъ ва мюлк байлыкъларыны министерликлерине тергевлени гючлендирмек учун хас тапшурув берилген эди. Неге тюгюл, шо топуракъларындан пайдаланагъан ижарачылар дыгъарларда токъташдырылгъан шартлагъа уьстденсув янашалар. Натижада гёчювюл гьайванчылыкъны топуракълары башгъа-башгъа янашывлагъа гёре къайырчакълагъа дёне, ертюп сувлары гётерилип, зараллана, ченгерткилени гьужумуна тарый. Еси ёкъну бёрю ашар деген кюй болмасын учун, заралны алдын алма юрюлген гьакълашывлагъа гёре этилмеге герекли ишлени оьтгермесе бажарылмай.
Кемчиликлеге къаршы чаралар
Айлана якъны аманлыгъын къорув дюнья, демек, халкъара оьлчевюнде чечмеге герекли агьамиятлы масъала санала. Белгили болгъан кюйде, ер юзюндеги топуракъланы бешден бир пайы – къайырчакълар. Къайыакълагъа айланагъан майданланы алдын алмакъ учун йиберилген кемчиликлени ёрукълашдырывгъа байлавлу таклифлер, гертиден де, бизин регионну оьлчевюнде де тергевсюз къалмагъа ярамай.
Шо гьакъда РФ-ни Гьукуматыны 2001-нчи йылны октябр айында къабул этилинген ва бу йыл апрелде янгыртылгъан 136 номерли къарарына гёре Россияны Топуракъчылыкъ кодексинде айрыча хат булан эсгериле. Юрт хозяйство топуракъланы къоллайгъанда-ишлетегенде заралландырывну алдын алывну гьар тюрлю къайдалары токъташдырылгъан.
Биринчилей, топуракъланы асувлу кюйде пайдаландырывну ва шолай да сугъарыв ишлени агротехника талапларын гьисапгъа алмай къоймагъа ярамай. Ёгъесе, юрт хозяйство гьажатлар учун алдан берли къолланып тургъан топуракъланы къайырчакълагъа ва аччылагъа айланагъанын дюнья сынаву да ташдыра. Шону Африкадагъы Нил оьзенни айланасындагъы алдагъы берекетли авлакъланы бугюнгю къысматы да ачыкъ этип гёрсете. Ер юзюндеги лап да уллу къайырчакъ Сахара да шогъар шагьат.
Экинчи таклиф де бырынгъы заманлардан тутуп, асувлу кюйде къолланып гелген ва гьали зараллангъан топуракъланы ян-гыртмакъ учун къоллавну заманлыкъгъа гери урмакъ бола.
Уьчюнчюсю де заралгъа тарыгъан топуракъларда сугъарыв ишлени ёрукълашдырмакъ гьисаплана.
Дёртюнчюлей де, топуракъланы-отлавлукъланы юрт хозяйствода къоллав даражасына къайтармакъ учун, гьайванмалны отлатывну ёрукълашдырма тюше.
Уьстде эсгерилген таклифлер Россияны ичиндеги регионланы арасында Ногъай чёллерде йимик, Къалмукъ чёллерде де пачалыкъ ва халкъара оьлчевюнде чечмеге тюшеген масъалалар гьисапда токъташдырылгъан.
