Савлай уьлкебизде йимик артдагъы йыллар бизин Дагъыстан якъларда да иш къуллукъларындан бош вакътисинде адамлар кёбюсю гьалда агьлюлери булан табиатгъа чыгъып ял алывгъа кёп агьамият бермеге башлагъан. Шо англашыла. Айтагъаным, план экономикадан базар аралыкълагъа гёчюв, бизин халкъны къол-къуват булан яда ойлашып, гьакъылын къоллап буса да, кёп чалышмагъа борчлу эте. Ондан къайры орта гьалда яшайгъанланы ял алмагъа бармагъа имканлыкълары да бар. Булай шартларда ял алмагъа сапар чыгъагъанлар табиатны аривлюклерине элтеген сокъмакъланы излейлер. Ана Ватаныбыз Дагъыстанда Аллагь берген тамашалыкъны аламатлары бар ерлер аз тюгюл.
Августну биринчи гюнлеринде уьягьлюбюз: уллубуз-гиччибиз булан тарихде айтылып гелген Хунзах ханлыкъны баш юрту Хунзахгъа багъып тербендик. Яхшы хыялларыбызгъа етишмек учун биз шо гюн 300 чакъырым ёл алып 2000 метрге гётерилмеге герек эдик. Уьюбюзден бираз артгъа тюшюп сапаргъа чыкъсакъ да, гиччи «Мерседес» автобусну юрютеген Мурат Алиев бираз чалт гьайдап гёз алгъа тутулгъан ёрукъгъа гирди. 20 адамгъа ери бар автобус толгъан эди демеге болабыз. Избербаш шагьардан чыкъгъандокъ гёз алгъа тутгъан ёлубузну билеген Умукусум Айгумова оьтюп барагъан Къаягент, Сергокъала, Лаваша, Гергебиль, Хунзах районланы тарихи, экономикасы гьакъда хабарламагъа башлады. Эки сагьат ярым юрюлген ёлну узагъында биз Дагъыстанны 5 районундагъы кёбюсю юртланы ичинден оьтдюк, яшав гьалын гёрдюк, тарихин билдик, табиатыны аривлюклерине тамашалыкъ этдик.
Биз Хунзах юртгъа етишгенде сагьат 11-ден янгы озуп тура эди. Мунда мен оьзюм гьалиден 50 йыл алда болгъанман, табиатны аривлюклери булан да танышман. О йылларда ерли халкъ гьали йимик ял алагъанлагъа шартлар яратыв масъалалар, къуллукъ этив булан машгъул тюгюл эди. Биз мунда школада охуйгъан яш спортсменлер республика даражадагъы ярышларда ортакъчылыкъ этмеге гелген эдик. Ерли халкъ аслу гьалда ана тилинде сёйлей эди. Шо гюнлерде мунда Уллу Ватан давну къурбанларына уллу таш белги де салынды. Ёлланы бузукълугъу буса даимликге эсибизде къалгъан белги гьисапда эди.
Бугюн мунда айлана якъ яйнай. Къайда къарасанг гезейген адамлар, ял алмагъа гелгенлер. Озокъда, алда биз мунда 5 сагьатдан артыкъ гётерилген эдик буса, гьали шо мезгилни 2,5 сагьатдан оьтдюк.
Хунзахда биринчилей баргъан ерибиз ерли аэродромну боюнда ерлешген 100 метр бийикликден терен къолгъа тёгюлеген гиччи оьзен. Къоркъув билмейген «игитлер» мунда къолну бетинден къолну тюбюне элтеген бийикликден тюпге атыла башладылар. Бизин арабыздан шолай «игитлер» нечик болса да чыкъмады. Сонг сапарыбыз бизин Уллу Ватан давну йылларында жанын къурбан этгенлени эсделигине тургъузулгъан уланлары булан савболлашагъан ананы ва кёкге учагъан турналаны эсделик ташларына тюзледи. Эсделик комплексни уллу бинасыны ичинде къурашдырылгъан дав йыллагъа ва ондан сонггъу девюрге багъышлагъан музейде де болдукъ.
Уьчюнчю гезик токътагъан ерибиз тюш аш хабагъан ерли ашхана эди. Ашап-тоюп, бир аз ял да болуп «Матлас» деген авлакъгъа багъып тербендик. Мунда да кёп арив ерлени гёрдюк. «Къарадагъ къысыкъ» бизин тамаша этди. Ону генги 2-4 метр, бийиклиги 170 метрге етише. Къарадагъ къысыкъдан гётерилип бирдагъы арив ерге – уллу ва терен къолгъа бардыкъ. Мунда да табиатны кёп аламатларын гёрмеге болдукъ. Нечакъы авур ва къоркъунчлу болса да тар сокъмакълардан оьтдюк, бийикликге гётерилдик ва къолну ичиндеги аривлюкге тамаша къалдыкъ. Мунда да къолну бир бетинден бириси бетине гьавада тизилген теллер булан оьтеген ерни гёрдюк. Бу ерлерде эсделик суратлар алдырдыкъ. Сапарыбыз да мунда тамамланды. Сагьат алтылагъа таба къайтмагъа гьазирлик гёре башладыкъ.
Къайтывубузда айтылгъан дагъыстан гьюрбеч чыгъарагъан тирменге бардыкъ. Ону еси ерли далапчы Камил ва ону агьлюсю булан таныш болдукъ, гьюрбечни тилибизге тийдирип татывуна къарадыкъ. Таза ва пайдалы ашамлыкъ. Уьй еси булан савболлашдыкъ ва ахшам сагьат тогъузда шагьарыбыз Избербашгъа къайтдыкъ.
Сапарыбызны жамын чыгъара туруп, тав районларда, айрыча айтгъанда Хунзах районда, табиатны аривлюклеринден къайры, ерли халкъны ял алмагъа гелген юзлер, минглер булангъы адамлар булан тюз аралыкълар тутмагъа билегенине де тамаша болдукъ. Артдагъы йыллар тюзлюкдеги районлар булан тенглешдиргенде (ёллар, ял алыв ерлер) тавлардагъылар кёп алгъа гетген. Янгыз районара автомобиль ёлланы алсакъ да шо таманлыкъ эте. Айтагъаным, Гергебилден оьтген сонг Хунзах районну центрына етишгинчеге салынгъан асфальт ёлланы сан янын алгъанда республикабызда олай мекенли болуп дагъы ёкъдур. Бизин Къаягент район, ягъыбызда ерлешген Избербаш шагьар булан бирге табиаты ва ял алыв ерлери булан Хунзах райондан бир де артда къалмай. Денгиз, бир сагьатны ичинде етишмеге болагъан Гьамри оьзенни боюнда ерлешген орманлар, тавлар гьар бир адамны тарта, тамашагъа къалдыра. Тек, хунзахлыларда бар тавакеллик ва гьаракатчылыкъ бизин адамлагъа етишмей деп эсиме геле. Сонг да, денгиз бойдагъы ва Гьаша якъдагъы автомобиль ёллар бизин якълагъа гелегенлени бек талчыкъдыра. Ондан къайры Къаягент районну ичинде онлар булан терен тарихи бар эсделик белгилер (Шахсенгер, Таргъу, Эсгиюрт, Чокаюрт, Акъяр ва оьзгелери), бузулгъан юртланы ва шагьарланы кюрчюлери бар. Буланы гьарисине азындан 2500-3000 йыллар бола. Шоланы гьарисинде аз алдагъы яшавну суратлайгъан заманлыкъ къурулушлар тургъузуп, олагъа гётерилеген ёлланы янгыртып, ял алмагъа гелгенлеге гёрсетмеге тюше. Масъаланы кимге чечмеге ва нечик чечмеге болур? Айрокъда гьукуматны, республика министерстволаны ягъындан кёмек тийишли. Амма олагъа умутлар аз. Эгер Ана якъны сюеген адамлар биригип иш гёрсе, бизин якъны да Хунзахдан артда къалмайгъан меселде, тизмеге де, ял алагъанлар учун тийишли шартларын яратмагъа да бажарылажакъ эди.
Магьамматрасул ИБРАГЬИМОВ,
Къаягент район.
