Пагьмулу адамланы къолунда от ойнай деп къумукъларда негьакъ айтылмагъангъа кёп керенлер мюкюр болгъанман. Гертиден де, бугюнлерде Къаягент район больницаны баш врачы болуп чалышагъан Нажмутдин Аминович АБДУЛЖАМАЛОВ яхшы англаву булангъы врачдан къайры да, гьар ишни ерли-ерине етишдирип, ёрукълу кюйде кютюп болагъан пагьмулу ёлбашчы да, оьзден къылыкълы, гьайлы ата да, агьлю башы да дюр. Ол тарихи теренге гетген, къоччакълыкъгъа данггъа айтылгъан халкъы булангъы бырынгъы Оьтемиш юртдан (Къаягент район), асил тухумдан чыкъгъан жагь улан. Ону булан этген лакъырны сизин тергевюгюзге беребиз.
– Нажмутдин Аминович, оьмюрюгюзню ярты яны Татарстан булан байлангъан, загьмат ёлугъуз шонда башлангъан демеге ярай. Менде онда нечик чыкъгъан эди экен деген ой тувулунду.
– Гертиден де, шолай. Дагъыстан медицина институтда охуйгъанда адатлы практикабыз бола эди. О заманлар бизин институт биринчи категориялы оьр охув ожакъгъа гьисаплана эди. Шону учун да гьар йыл бизге Татарстанны савлукъ сакълав министерлигини вакиллери гелип, институтну битдиреген 20 студентни онда ишлемеге алып бара эдилер. Шолай мен де 80-нчи йыллар Татарстангъа гетдим. Шонда гьали де ишлеп турагъанлар бар. Мен де онда 40 йыл чалышып къайтдым.
– О йылларда бизден эсе, Татарстанда медицина тармакъ хыйлы алда болгъандыр.
– Гертисин айтсам, бир башгъалыкъны да гёрмедим. О йыллар, мен оьрде де эсгерген кюйде, институтубуз билим якъдан гючлю эди. Башгъалыкъ бар эди яшав ягъындан, шондан хыйлы алгъа баргъан эди. Татарстан гьали де Россияда 3-нчю ерде деп гьисаплана. Мисал учун, оланы оьзлени набы бар эди, производствосун алсакъ, машинлер, самолётлар къурув Татарстанда эди, «Камаз» машинлер де шонда чыгъа эди. Шо якъларын да гьисапгъа алып, оланы медицинагъа да бек тергев берме имканлыкълары бар эди.
– «Татарстанны ат къазангъан врачы» деген сыйлы ат берилгенге ва гьаракатыгъыз тийишли кюйде белгиленгенге сююндюм. Медицинадагъы къошумугъуз учун берилгенми яда айрыча этген ишигизни сыйлагъанмы?
– Татарстанда эндохирургия техника арагъа чыгъып гелеген заманлар эди. Мени эсимде бар, хирургияда операцияны гесмей, тешмей этеген янгы тайпасы ачылгъанда, учителим, бизин профессорубуз булан Къазанда район даражадагъы онгайлыкъларда, шартларда Россияда биринчилей санын ярмай аврувну оьтюн тайдыргъан эдик. О заман Россияда шолай къайдада операцияны бирев де этмей эди. Дагъы да башгъа белгилеме ярайгъан ишлерибиз де болгъандыр. Татарстанны президенти Минтимер Шаймиев биз оьтгерген операцияны биле эди. Ондагъылар да мени гёрсетип, президент де къол салып, магъа «Татарстанны ат къазангъан врачы» деп ат бердилер.
– Шаймиевни айрыча ругьланып эсгересиз. Къарагъанда, сизге де ол таъсир этгенге ошай. Ону булан бетге-бет ёлукъма тюшгенми?
–Нече керен де ёлукъгъанбыз. Неге тюгюл, биз Зеленодольскиде янгы больница къура эдик. Минтимер Шаймиев, ол комиссияны башчысы да дюр эди, чакъ-чакъда оьзю гелип, къурулуш нечик юрюле экен деп тергев эте эди. Магъа шагьарны ва биз турагъан районну савлукъ сакълавуну ёлбашчысы гьисапда ону къаршылап, бина къурулагъан ерге узатмагъа тюше эди. Мени эсимде бар, къыш вакъти шо янгы больницаны бир корпусун да, врачланы амбулаториясын да огъар тапшурдукъ. Биз больницаны дёрт де янына орнатмагъа туя тереклер излеп де айландыкъ. Неге тюгюл, ол яшыллыкълар болгъанны сюе эди. Шолай биз ону булан заман-заман ёлугъа эдик.
Бир керен ол магъа: «Къайсы миллетлисен?»–деп сорады. Мен де огъар: «Къумукъман»,– дедим. «Гьаа, олар чы татарлар, сен де татарлысан– тюрк миллет»,– деп сююнюп кюледи. Мен де огъар гёре: «Татарлармы къумукълар яда къумукълармы татарлар, оланы къайсы биринчилей яратылгъан, о да белгисиз»,– деп масхаралар этеген кююбюз бола эди.
– Гёремисиз, ону юрегинде тюрк миллет деген ой болгъан. Шо себепден де сизге айрыча яхшы янашгъандыр?
– Ёкъ, янгыз тюрк къавумлагъа тюгюл, сюйсе орус, сюйсе тышдан гелген оьзгеси болсун, бары халкъгъа адамлыгъы булан янашып, гелишип, оьзюн бек сав-саламат тутагъан, асил къылыкълы, кёп уллу программа да къуруп, халкъны гьайын этеген президент эди. Инбашыма да къагъып, базып лакъыр эте эди. Гьали ол пенсияда ял ала, Яратгъаныбыз огъар савлукъ берсин.
– Шонда 40 йылланы узагъында сизге врач гьисапда аврувланы оьлеген ерден къутгъармагъа тюшген гезиклер де болгъандыр.
– Шолай гезиклер, озокъда, кёп бола демеге ярай. Мен хирург-онколог эдим. Шо саялы 40 йыл алъякъда рак булан авруйгъан адамланы яшавдан умут уьзгенлеге, оьлюден къутулмажакълагъа гьисап эте эдилер. О заманлар гьали йимик, рак аврувлагъа кёмек этеген гючлю технологиялар, химия терапиялар, гьар тюрлю центрлар ёкъ эди. Ракдан авруйгъанланы оьзюбюзню имканлыкъларыбызгъа гёре багъа эдик. Шо намарт аврувгъа тарыгъанлар гьар операцияма оьзлени оьлюмден къутгъара деп инанма сюе эдилер.
Сонг да, мисал учун, юрегине яра тийип гелген адамны 4-5 минутну ичинде тёшюн ярып, чалтлыкъда зараллангъан ерине операция этмесенг, ондан къуру къаласан. Бизин учун гьар секундубузну бек маънасы бар эди. Олай гезиклер нечакъы сюе бусагъыз да болгъан. Бир-эки минутгъа геч болсанг, аврувну иши битди демеге ярай.
– Гетген йыл Тюркиядан белгили врач-онколог гелип, эки гюн гьавайын адамлагъа оьзюню насигьатларын айтды. Ол тамаша болуп, сизде айрокъда къатынгишилени арасында онкологиядан авруйгъанлар оьтесиз кёп деген эди. Мен билеген кюйде, оьпкелеринде рак авруву барлар 1-нчи сыдырада токътагъан. Шо даражада рак аврувлар артып барагъанлыкъгъа не зат себеп экен? Шогъар гёре не айтмагъа боласыз?
– Умуми гьисап беривлеге гёре, юрек-къантамурлар булан байлавлу аврувлар 1-нчи ерни ала, ёлларда болагъан хатабалагьлардан санлары заралланып, травматологиялагъа тюшегенлер, оьлегенлер 2-нчи ерде, 3-нчю ерде буса – онкология. Онкология аврувланы айрыча алып къарасакъ, озокъда, 1-нчи ерде – сиз эсгерген оьпкелеринде рак авруву булангъылар, 2-нчи ерде–ичеклеринде, 3-нчю ерде – кёкюрек безлерине рак аврув тарыгъанлар. Артдагъы йылланы ичинде буса кёкрек безлерине рак аврув къатнагъанлар 1-нчи ерге чыгъа тура десе де ярай. Бир-бир шагьарларда чы шолай да дюр эди.
Шогъар гьар тюрлю себеплер бар. Адамланы яшав шартлары, ашаву, гюнню шавлалары, экологияны, табиатны нас гьалы таъсир этмеге, стрес алгъанлар да шо намарт аврувну агъулу торуна тюшмеге бола.
– Сизде «Земский доктор» деген программа не къадар яшавгъа чыгъа? Юртларда ишлемеге гелеген касбучулар бармы?
– Гертисин айтса, бизин Къаягент район йимик, жагьил касбучулар юртлагъа гелип, 5 йылны узагъында ерлерде къалып ишлесин учун оланы гьайын этеген дагъы башгъа район бармы экен. Гетген йыл бизин район «Земский доктор» деген программагъа гёре 17 медицина къуллукъчугъа уьй-эшик тизмеге ерлер берди. Ондан къайры да, гьукумат оланы гьарисине бирер миллион да тапшурду. Шо агьвалатда республикабызны савлукъ сакълав министри де гелип ортакъчылыкъ этген эди.
– Район больницагъызгъа, поликлиникагъызгъа тиеген не йимик масъалалар бар? Техника якъдан таъмин этилингенми?
– Бизин Къаягент район эркин онгайлыкълары булангъы больница къуруп тура, шогъар харлыбыз, шо бизин инг тарыкълы масъалабыз демеге ярай. Районубузну башчысы Магьаммат Элдерханов шогъар бек тергев бере, шону битдирмек учун да шайлы гьаракат этип де тура. Ондан къайры, Дагъыстанны Гьукуматы да, бизин савлукъ сакълав министерлиги де шону гьайын этелер.
Сонг дагъы да, диагнозну тюз токъташдырмакъ учун бизге компьютер томограф да тарыкъ. Бираз алда савлукъ сакълав министерлигинден янгы цифровой флюорограф аппарат да бердилер. Шону да Дружбадагъы врачланы амбулаториясына тапшурдукъ. Олай да, мен ишге гиришген 2-3 йылны ичинде Гьапкъайгентде янгы фельдшер-акушер пункт, Дружба посёлокда 2 къабатлы врач амбулатория къурулуп ишлеп тура.
– Авлетлеригизден сизин ёлугъузну тутгъанлары бармы? Агьлюгюзню гьакъында хабарласагъыз.
– Мени 1 уланым, 2 къызым бар. Уланым агьлюсю булан Америкада яшай, онда охуй, гелиним де шонда 2-нчи оьр билим ала тура, ол да врач. Уллусу къызым Къазандагъы медицина университетни, гиччиси бизде медуниверситетни тамамлады. Экиси де «северде» агьлюлери булан яшап туралар. Уллусу – гинеколог, гиччиси – стоматолог. Агьлю ёлдашым да бу больницада медсестра болуп чалыша.
– Америкада бизин ватандашлагъа нечик янаша, къыйыкъсытмаймы?
– Мен де уланыма шону сорагъан эдим. Ол магъа англатгъан кюйде, Американы законлары оьзге халкъланы ихтиярларын, эркинлигин къыйыкъсытагъанлыкъны ёлгъа йибермей, бек къатты кюйде къаршылыкъ билдире. Тюзсюзлюклер болса, оланы судгъа берип, ихтиярларын якълама бола. Гьалиге шонда бирев де гьей деп айтмай, парахат яшап туралар.
БИЗИН МАЪЛУМАТ:
Нажмутдин АБДУЛЖАМАЛОВ Дагъыстан пачалыкъ медицина институтну битдиргенде, Татарстан Республиканы Зеленодольскидеги район больницада врач-хирург болуп ишлемеге бара. Татарстанда тургъан чакъы йылланы ичинде ол тюрлю-тюрлю жаваплы къуллукъларда бирев сёз тапмайгъан кюйде оьзюню усталыгъын, билимин гёрсетген. Ол врач-хирург, онкология бёлюкню заведующийи, Зеленодольск районну 2 номерли шагьар больницасыны баш врачы этип белгиленген. Бираз заман бу шагьарны исполкомуну ёлбашчысыны 1-нчи заместителини къуллугъун да кютген. Сонггъа таба Зеленодольск район больницаны баш врачыны заместители, ватанына къайтгъынча артдагъы йыллар онкология бёлюкде врач-онколог болуп чалышгъан. Оьр категориялы врач-онколог, Гиппократны ордени, Зеленодольск муниципал районну башчысыны Гьюрметлев грамотасы, «Татарстанны савлукъ сакълавуну оьсювюне къошум этген учун» Савлукъ сакълав министерлигини гьюрметлев грамоталары булан, олай да Татарстан Республиканы алдагъы президенти Минтимер Шаймиевни Указы булан огъар «Татарстан Республиканы ат къазангъан врачы» деген сыйлы ат берилген. 2020-нчы йыл конкурсда ортакъчылыкъ этип, Къаягент район больницаны баш врачы этилинип белгиленген.
Уьягьлюсю, 3 авлети де бар.
