• Уллу Уьстюнлюкню 78 йыллыгъына
Макътавлукъну II ва III даражалы орденлерин алгъанлар
Уллу Ватан давда Макътавлукъну ордени солдатланы инг де сююмлю савгъаты деп гьисаплана гелген. Оланы уьч де даражасы булан савгъатлангъанлар Совет Союзну Игити деген ат булан тенг этилген. Шону уьч де даражасы булан дав йылларда 2678 адам савгъатлангъан. Оланы арасында 2 къумукъ да бар: къарланюртлу Абдуразакъ ДАТУЕВ ва уллубийавуллу Абдурагьман ШИРАВОВ. Макътавлукъну III даражалы ордени миллионгъа ювукъ адамгъа берилген, II даражалысы – 46 мингге. Шо орденни экинчи ва уьчюнчю даражаларын алгъанланы арасында кёп къумукъ да бар.
Басир МУГЬАЖИРОВ 1916-нчы йылда Эндирейде тувгъан. Юртдагъы школаны битдирип, Ленинни атындагъы колхозда ишлеген. 1939-нчу йылда асгерге чакъырылгъан, къуллукъ этеген экинчи йылында Уллу Ватан дав башлангъан.
Ол шо вакътиде денгиз пехотаны 16-нчы айры батальонунда къуллукъ эте болгъан. Шо батальондагъы мингге ювукъ адамны немислени черивлерин Новороссийскиге гирме къоймасын деп къаршы сала.
Батальондагъыланы санаву ротаны оьлчевюнде къалгъанда, артгъа тайма буйрукъ бола. Сав къалгъанланы арасында авур яралангъан Басир Мугьажиров да болгъан. Ол госпиталларда ята ва давгъа янгыдан 1943-нчю йылда тюше.
Басирни янгы толумлашдырылгъан асгер бёлюгюне йибере ва буланы 83-нчю денгиз атышывчу бригадагъа къоша. Немислени Темиркъазыкъ Кавказдан къувалав башлана. Басир дав этеген асгер бёлюк де Новороссийскини азат эте ва Къырымгъа чыгъа. Севастопольну «Шекер баш» деген бийиклигин алагъанда гёрсетген къоччакълыгъы учун Къызыл Юлдуз орден булан савгъатлана. Батареяны командири сержант Басир Мугьажиров Бессарабияны немислерден азат этегенде Ватан давну биринчи даражалы, Будапешт учунгъу давларда Макътавлукъну уьчюнчю даражалы орденлери булан савгъатлана.
Германиягъа чыгъа туруп, ону батареяны взводуну командири этип белгилей. Бажарывлу айланагъан уланны батареясын инг де къыйынлы бойлагъа сала. Шолай бойгъа салынгъан батарея душманны 8 пулемётун, савут ташыйгъан 4 арбасын, автомашинин, гюбели машинин яллата ва пехотагъа алгъа чапма имканлыкъ бере. Шо игитлиги учун старший сержант Б. Мугьажиров Макътавлукъну экинчи даражалы ордени булан савгъатлана.
Давдан сонггъу йылларда Хасавюртда чыгъагъан «Коммунист» деген газетни редактору, «Ленин ёлу» газетни оьз мухбири болуп ишлеген. Бу саламат адам давда 5 орден ва кёп санавдагъы медаллар булан савгъатлангъанны дос-къардашындан къайры бирев де билмей болгъан.
Языв ишлериндеги къасты бошуна къалмагъан: ол 1968-нчи йылда РСФСР-ни Оьр Советини Президиумуну Гьюрметлев грамотасы булан савгъатлангъан.
Б. Мугьажиров, узакъ авруп, 1974-нчю йылда гечинген. Шолай къоччакъ кюйде дав этген адамны аты белгисизликде къалып турагъанына мени де гюнагьым бардыр деп эсиме геле.
Ибрагьим ЗАЙНУКЪОВ 1920-нчы йылда Къакъашура юртда тувгъан. Атасы эрте гечинип, ону иниси Сайдубекни ва къызардашы Разувну анасы Ажав кёп къыйынлыкъларда оьсдюрген.
1940-нчы йылны октябр айында Ибрагьимни асгерге чакъыра ва Йыракъ Гюнтувушгъа йибериле. 1941-нчи йыл Уллу Ватан дав башлана. Арадан бир йыллар гетип, Ибрагьим къуллукъ этеген асгер бёлюк Сталинградны отуна тюше. И. Зайнукъов къуллукъ этеген айры артиллерия дивизион кёп немисни къырма бажара. Дивизиондагъы солдатлагъа савгъатлар бериле: И.Зайнукъов «Къоччакълыгъы учун» деген медаль булан савгъатлана.
Авур яралангъан Ибрагьимни госпитальгъа сала. Мунда ол 5 ай ята, къолай болгъанда, дагъы да асгерге гете. Жагь уланны хас курслагъа йибере, битгенде 210-нчу айры полкда старший телефонист болуп тура.
Шолай бир керен байлавлукъну кабелин тартып турагъанда, ол танкны тавушун эшите. Немислени танкы экенни билгенде, ол 2 граната ташлай ва ону яллата. Танкны ичиндеги уьчевю оьле, ичинден чыкъгъан 2 немисни Ибрагьим есир этип частгъа алып геле. Шо урушгъа торнамадан къарап турагъан дивизияны командири ону Макътавлукъну III даражалы орденге гёрсете.
Шо орденни II даражалысы булан буса Гданск шагьардагъы къаланы алагъанда гёрсетген къоччакълыгъы учун савгъатлана. Къызыл Юлдуз орден де Одер оьзенни оьтегенде гёрсетген игитлиги ва асгерлени арасында токътавсуз байлавлукъ болдуруп тургъаны учун берилген. Дав битгенче Ибрагьим Зайнукъов дагъы да Ватан давну II даражалы ва Александр Невскийни орденлери ва 10 медаль булан савгъатлана.
Давдан 1946-нчы йылда къайта, юртлусу Патимат булан уьйлене ва 10 яшны тарбиялай. Колхозда узакъ йыллар ашлыкъ болдуруп ишлей.
Ондан къалгъан авлетлер ва оланы яшлары да уллатасы булан оьктемлер.
Далгьат МУСАЕВ 1924-нчю йылда Ботаюртда тувгъан. Юртдагъы школаны битдирген сонг, Хасавюртдагъы педагогика училищеге охума тюше. 1942-нчи йыл педучилищени 2-нчи курсундан гёнгюллю кюйде фронтгъа гете.
Сочини немислерден азат этегенде, къабургъасына яра тие, шогъар да къарамай, ол пулемёту булан душманланы къырып тура. Гагра шагьарда къолай болуп, Новороссийск учунгъу давлагъа тюше, шонда буса Далгьатны аягъына яра тие ва башлап Тбилиси, сонг Баку шагьарларда госпиталларда ята.
1943-нчю йылда Д.Мусаев Североморск фронтну 32-нчи гвардия дивизиясында дав эте. Янгыдан яра тие ва Ессентукиде ята.
1944-нчю йылны башындан тутуп, ол шо баягъы байлавлукъну болдуруп къуллукъ эте. Керчь шагьар учунгъу янгыз бир давда ол байлавлукъ юрютеген телни 50 керен ялгъагъан, къоччакъ улангъа «Къоччакълыгъы учун» деген медаль берилген.
Шо йылны сентябр-октябр айларында снайпер болуп чыкъгъан Далгьат Мусаев 2 пулемётну буза, 10 фашистни оьлтюре. Шо игитлиги учун огъар Макътавлукъну III даражалы ордени бериле.
1945-нчи йыл немислени 4 пулемёт точкасын ва взводгъа ювукъ адамын къыргъан саялы, командирни янгылышындан ону янгыдан Макътавлукъну III даражалы ордени булан савгъатлай.
1945-нчи йылны апрель айыны ахырында Берлинде немис солдатланы атышагъан еринден къувалагъаны ва асгерге сувну оьтегенде этген кёмеги учун Макътавлукъну II даражалы ордени бериле. Шондан алда Далгьат Мусаев Къызыл Юлдуз орден булан да савгъатлангъан болгъан.
2 уьч даражалы ва 1 эки даражалы орден алгъанлар Дагъыстанда бир Далгьат бар. Бир-бир гезиклерде эки 3 даражалы орден алгъанлагъа I даражалысын берген гезиклер де болгъан, тек ол нечакъы къаст этсе де, шо иш бажарылмады. Шо замангъа Совет Союз тозулгъан ва шо савгъатлар да берилмей эди.
Асгерден къайтып, Далгьат Ботаюртну Советини секретары, партия къуллукъларда, 1978-1983-нчю йылларда буса юрт башчы болуп да ишледи.
Макътавлукъну 3 ордени бар буса да, толу кавалери болмагъан Далгьат Мусаев 2008-нчи йылда гечинди ва юрт къабурларда гёмюлдю.
Къарабудагъгентли Магьаммат Абдуллагьатович АБДУЛЛАЕВ 1921-нчи йылда сабанчыны агьлюсюнде тувгъан. Ол 1932-нчи йылда школагъа баргъан ва 1941-нчи йыл 9-нчу класны битдирген.
Магьаммат 1942-нчи йылны январ айында асгерге чакъырылып гетген ва НКВД-ни 306-нчы полкунда къуллукъ этген.
1942-нчи йылны декабр айындан 1944-нчю йылны февраль айы болгъунча НКВД-ни 31 номерли полкунда Калинин, Прибалтика, Белоруссия фронтланы тылында къуллукъ этген. 1944-нчю йылны февраль айындан 1945-нчи йылны декабр айы болгъунча, 18-нчи гвардиячы дивизияны 53-нчю атышыв полкунда дав этген. М. Абдуллаев Орша, Борисовка, Минск, Вильнюс шагьарларда болгъан давларда ябушгъан, олай да Кенигсберг ва Пиллау шагьарланы алывда ортакъчылыкъ этген.
Фронтну командованиесини янындан М.Абдуллаев Макътавлукъну II ва III даражалы орденлери, Уллу Ватан давну I даражалы ордени, «Къоччакълыгъы учун» ва башгъа медаллар булан савгъатлангъан.
Ону уллу агъалары да давда ортакъчылыкъ этген ва барысы да элни азатлыгъы учун жан берген: Абдулбасир 1941-нчи йыл асгерге чакъырылгъан ва белгисиз тас болгъан, Абдулгьуда 1941-нчи йыл давгъа гетген ва белгисиз тас болгъан, Абдулла 1943-нчю йыл Белградны ягъында немислер булангъы ябушувда жан берген.
Давдан къайтгъан сонг М.Абдуллаев ата юртунда загьмат ёлун узатгъан. 1946-1947-нчи йылларда ол партияны Къарабудагъгент райкомуну инструктору болуп ишлеген, сонг Андреевни атындагъы колхозда бухгалтерни кёмекчиси, складны заведующийи, Къарабудагъ-гент райПО-ну ёлбашчысыны орунбасары, колхозда тувар ферманы заведующийи, партия къурумну секретары, бухгалтер, «Коммунизм учун» деген район газетни жаваплы секретары ва Манасдагъы нефтебазаны директору болуп ишлеген.
Ол 1985-нчи йыл гечинген.
Гебек КЪОНАКЪБИЕВ.
