«Магьаррам десе, ана тилни теренлигин гёремен»
Ата-бабаларыбызны аманаты…
Тезден мердешленген кюйде, гьар йыл февраль айда Ана тиллени халкъара гюню белгилене. Шо агьамиятлы агьвалатгъа республикабызны бары да школаларында, оьзге охув ожакъларда да биревден-бирев къалышмай белсенип гьаракат этелер.
Алдагъы гюнлерде Хасавюрт районну Ботаюртунда буса бу байрам айрыча таъсирли кюйде оьтгерилди демеге ярай. Айтагъаным, ана тиллени гюнюн 50 йылланы узагъында Темиравулдагъы школада къумукъ тилге ва адабиятгъа амин болуп, мангалай тери булан чалышгъан Магьаррам Алимгьажиевге багъышлангъан эди.
Шо гюнгю мажлис «Ана тиллени асырагъан муаллим» деген ат булан юрюлдю. Гертиден де, М.Алимгьажиев – «Халкъгъа билим беривню отличниги», ДР-ни журналистлерини союзуну члени, «Муаллимлер ва охувчулар учун чыгъарылагъан айтывлагъа аркъатаяп» деген методика пособиени автору, «Къумукъ тюз» деген Хасавюрт район газетни мухбири, 50 йыл школада къумукъ тил ва адабият дарсланы юрютюп, оьсюп гелеген наслугъа ону сырларын уьйретген ана тилине амин къалгъан муаллим. Ондан къайры да, ол Хасавюрт шагьардагъы маданият центрны директору болуп да ишлеген. Къызылюрт районда чыгъагъан «Солакъны тангы» деген район газетни мухбири болуп да загьмат тёкген.
Шо гюн байрамны юрютегенлер Ботаюрт орта школаны директоруну заместители Патимат Ражабованы гиришив сёз айтмагъа чакъырды:
– Гьюрметли къонакълар, муаллимлер, охувчулар. Биз бугюн ана тилни тюбюнден, тамурундан таныгъан, билген, шону бизге барыбызгъа да гёрсетип де турагъан белгили муаллимлерибиз булан экенге бек шатман. Гьар заманда да бизин булан болугъуз, узакъ яшагъыз. Яшлар, сизге бу бек агьамиятлы байрам экенни айтмагъа сюемен. Ана тилни анагъыз, ана элигиз йимик сююгюз, шаирлерибиз, язывчуларыбыз язагъан китапланы, асарланы, газетлени-журналланы охугъуз. Ана тилигизни бай этигиз, бар этигиз, оьлме-сёнме къоймагъыз.
Бизде, къумукъларда, тирменчинисув дерти деп айта. Къумукъ тилден дарслар юрютегенлени де, бизин барыбызны да ана тилибизни масъалалары дерт йимик болуп бара. Шо гьакъда оьзюню сёйлевюнде ана тил ва адабиятдан дарс береген муаллим Илмугьаят Мусаева да эсгерди:
– Мен къумукъ тилни бугюнгю гьалыны гьакъында айтмагъа сюе эдим. Ата-бабаларыбыз бизге аманат этип гетген, наслудан-наслугъа бериле гелеген сыйлы тилибиз бираз четимликлеге тарып барагъанына къыйналмай болмайбыз. Гелеген наслулар, яшлар адамшавлу тилни билмей, осал. Шо саялы бизге, ана тилден дарслар юрютегенлеге, яшлагъа да къыйын бола, олар булан ишлемеге эпсиз четим тие. Языв тилден эсе, бизге олар булан сёйлев тилни уьстюнде ишлемеге тюше. Кёбюсю сёзлени англамайлар. Шогъар да уьюнде ана тилде сёйлемейген ата-аналар да гюнагьлыдыр деп эсиме геле. Яшланы хыйлылары къумукъча «поле» деген, «волк» деген не затдыр деп сорайлар. Эгер де яшлар авлакъны да, бёрюню де билмей буса, гележек наслулагъа олар не зат уьйретип болажакъ. Ата-аналаны кёплери де гьай бизге не тарыкъдыр, шо къумукъ тил болмаса да ярай деп къоялар. Шолай экенге буса да ярай, бизин дарс береген сагьатларыбыз да кемий бара.
Шонда ортакъчылыкъ этген Дагъыстанны халкъ шаири Шейит-Ханум Алишева да оьзюню сёйлевюнде тилни бугюнгю гьалына талчыгъагъанын эсгерди ва Магьаррамгъа байлавлу ойларын айтды:
– Бизин бек гьакъыллы, бек пагьмулу Магьаррамны мен яшдан берли таныйман. Шиъруларыма сеслене эди, армиядагъы заманында кагъызлар да язгъанбыз, сыр да чечгенбиз. Ону кагъызларын охуп бу яш не арив яза, не арив тилни биле, сёйлеп бажара деп тамашам чыгъа эди. Таза къумукъ хасиятлы, таза къумукъ къанлы, жанлы бизин адамыбыз–Магьаррам бий. Мен огъар савгъат этген бир китабыма Магьаррам бий деп язгъан эдим. Неге тюгюл, оьзюню тутагъан кююне, сабур сёйлевюне, юзюне къарап ону бий гёремен. Шону учун мен ону булан бек оьктем боламан. Сиз Магьаррам йимик муаллимлеге этеген тергев, абурсый негер де тие. Булай ойлашгъанда, бизин нечесе тизив муаллимлерибиз бар эди деп эсинге геле. Оланы кёплерини атлары да тутулмай. Олар бизге школадан тутуп аривню де, эршини де, оьзюн нечик тутмагъа, не хасиятлы болмагъа герекни де уьйрете. Юртунгну, ватанынгны, элингни гьакъында бизге англатагъан Магьаррам йимик къумукъ тилден дарслар береген муаллимлер эди,–деп ана тилге багъышлангъан шиърулар охуду.
Байрам мажлисде школаны охувчу къызлары, къабалайлар да гийип, къувлар йимик саркъып, жыйынгъа жыйылгъанланы гёнгюн ачагъан кюйде бийидилер.
Бу ахшамда Магьаррамны иш ёлдашы, огъар бек абур-сый этеген белгили шаирибиз, «Къумукъ тюз» газетни редактору Гёгюрчюн Атаева ону гьакъында маъналы кюйде сёйледи.
– Мен гьали газетни редактору гьисапда тюгюл, Магьаррамны къызардашыны орнун тутуп сёйлеймен. Мени аявлу амалым, анам тапмагъан уланкъардашым, аркъатаявум, онг билегим, шу дюньядагъы бары яхшылыкъны сагъа ёрайман. Сен магъа нечакъы яхшылыкъ этген бусанг, сагъа Аллагьдан къайтсын. Мени шолай адамым – Магьаррам. Къызардашы гьисапда огъар этген сыйыгъыз учун сизин бары да коллективге баракалла айтмагъа сюемен. Бу сый янгыз Магьаррамгъа тюгюл, булай янашыв ана тилибизге, бизин ана ватаныбызгъа, бизин халкъыбызгъа, барыбызгъа да этгенсиз. Неге тюгюл, ол оьмюрюню 50 йылы бизин гележек наслуну тарбиялап, олагъа къумукъ тилни теренин гёрсетип гелген адам. Аллагь савлукъ, оьмюр берсин.
М. Алимгьажиевни тезден таныйгъан, огъар гьюрмет этеген билим беривню отличниги, Ботаюрт орта школаны муаллими, шаир ва композитор Женнет Мусаеваны да сёйлевю тергевюбюзню тартды:
– Гертиден де, тил болмаса, миллет де болмайгъаны ачыкъ. Адамгъа ана тилге бакъгъан сююв инг башлап ананы сютюнден геле, шондан синге. Шолай ананы сютюнден яшдан тутуп къанына-жанына синген Магьаррам бугюн бизин булан экенге биз барыбыз да, савлай Ботаюрт шатбыз демеге сюемен. Яшлар, биз булай адамланы абурламагъа да, сыйламагъа да борчлубуз. Бизде малайик деп айтагъан кюй бар. Амма малайиклени эки къанаты бар буса, бизин Магьаррамны буса тизив макъалалар, шиърулар язагъан эки алтын къолу бар. Бизин алимлерибиз, шаирлерибиз, муаллимлерибиз бар тура, тилибиз бир заманда да азмажакъ ва оьлмежек деп эсиме геле,–деп къонгуравлу тавушу булан барыбызны да ругьландырып йырлады. Шондан сонг муаллимлер чыгъып, чебер кюйде огъар багъышлангъан шиъруланы охудулар.
Гьар сёзню тарихи бар
Гертиси, Магьаррам Алимгьажиев къужурлу, биринден-бири жанлы макъалалар язагъанны билсем де, амма мукъаятлы шиърулар яратгъаны да шо гюн мени учун да ачыкъ болду. Шоланы охувчу яшлар артистлер йимик охудулар.
Ана тилин асырап, ким де сукъланагъан кюйде балтатытып сёйлеп бажарагъан Магьаррамгъа сёз айтмагъа гезик етишди:
–Мен къыйын касбу буса да, муаллимликни ёлун танглагъаныма да, янгыз ана тиллени муаллими болгъаныма гьар заман шюкюрлюк этемен. Бир уйдурма эсиме гелип гете. Нарыста тувгъанча ол бир алдын оьзюню Яратгъанына: «Мен тувма герекмен, сонг мен не этежекмен?»–деп сорав берген. Ол да огъар: «Сен туважакъсан, онда яшажакъсан, сени булан адамлар хабарлажакъ», – деп англата. Къайтара шо яш : «Мен оланы тилин билмеймен чи»,–деген. Яратгъаны да: «Онда сени янынга бир адам, малайик гележек, о сагъа бары затны уьйретежек. Огъар анам деп айтажакъсан. Сен ону тилинде сёйлежексен»,–деп жаваплангъан дей. Айтмагъа сюегеним, биз тувуп, ананы тилинде сёйлейбиз.
Артдагъы вакътилерде яшлар кёп орусча сёйлейген болуп къалгъангъа мен де оьтесиз къыйналаман. Бир гюн терезе тюпде гиччи яшлар бир-бири булан сёйлейгенни эшитемен. Булар къайдан гелген яшлар экен деп олагъа багъып къарадым. Къарасам, хоншудагъы гиччи яшлар машинлери булан ойнайлар. Бириси башгъасына: «Мне надоело твои фантазии»,–деп сёйлей. Огь сени, фантазия деген сёзню мен къачан билгенмен, булар буса школагъа да бармай чы деп орусча сёйлейгенге ичимбушду. Бир тигим яшлар фантазия деген сёзню биле. Дагъы да орамда, ёлда яртысы къумукъча, яртысы орусча сёйлейгенлени эшитесен. Бир мисал гелтирме сюемен. Бизде бир инженер бар эди, гюнагьларындан Аллагь гечсин. О эртенлер нарядгъа баргъан заманда, директорну алдында гьисап берегенде:
«Шестой полени пахотасыны глубинасы 16 сантиметрге достигать эте»,–деген болгъан. Шону эшитген заманда мен де: «Атъялманы прыгают по деревьям, балжибины летают по бутакъам», – деп яшлагъа шолай сёйлемеге бек эрши иш экенни англатма къарай эдим. Бизин тилибизден арив, асил тил ёкъ. Биз ону билмеге герекбиз. Гьар сёз къайдан чыкъгъанны да университетде, филология факультетде охугъанлар билелер. Мисал учун, биз гьали къоллайгъан «пача» деп айтагъан сёзню баш, уллу тамуру «падишагь» болгъан. Дарсларда мен шолай сёзлени де англата бола эдим,–деп бу байрамны оьтгергенлеге, бары да къонакълагъа баракалласын билдирди. Шу гюн оьзю учун унутулмайгъан эсделик экенин айтды.
Жыйынны ахырында Ботаюрт школаны муаллимлери къурч, къонгуравлу сеслери булан барыбызны да хошландырып йырлагъаны да байрамгъа айрыча ренк берди.
Гертиден де, Магьаррам Алимгьажиев йимик ана тилибизни бары гёзеллигин, чеберлигин, ону байлыгъын гёрсетип болагъан, яшланы эсинде къалагъан кюйде жанлы дарслар юрютеген муаллимлер кёп къыт болгъан десек де ярай. Магьаррам десе, мен къумукъ тилибизни бары гючюн, зор теренлигин, пасигьлигин гёремен. Ону йимик ана тилибизни гёзлерибизни бебейи йимик аявлайгъан, ону байракъ йимик оьрге чююп ал сыдыраларда юрюйген муаллимлерибиз бар тура, ана тилибизни тамурлары сёнмежекге инанма сюемен.
