Россияны Президентини къарары булан уьлкеде сентябр айны 21-нден тутуп алда асгерде къуллукъ этгенлени бир пайы армиягъа чакъырылажакъ деп эшитгендокъ, шогъар сесленив гьисапда оьзюмню бир нече ойларымны язгъан эдим. Асгер къуллукъ булан аз-кёп буса да таныш адам гьисапда шу гюнлерде гьакимиятны ва жамият къурумланы янындан ерлердеги военкоматланы ишине айрыча тергев болмаса ярамайгъанын эсгерген эдим.

Артындагъы гюнлер Бабаюртда, Эндирейде, Магьачкъалада болгъан агьвалатлар мен негьакъ сесленмегенимни толу кюйде гертиледи. Военкоматлар оьзлени тувра борч­ларына, лап йымышакъ этип айтгъанда, уьстденсув янашгъан ва санавгъа кёп болсун деп, уллу-гиччи деп къарамай, оьзге янларын ахтармай, барысына да бир ­ягъадан дегенлей къолларына чакъырывлар тутдурмагъа алгъасагъан. Озокъда, шо жамиятны бир къатлавларыны арасында разисизликлер тувдургъан.

Асгер комиссариатланы ишиндеги кемчиликлер республиканы Башчысы Сергей Меликовну янындан да тергевсюз къалмагъан ва артда болгъан генгешде тергевлерден сонг, айыплыланы жавапгъа тартмакъны тапшургъан.
Тюзюн айтгъанда, шо ­янгыз Дагъыстанда тувулунгъан гьал тюгюл. Шо якъдан оьзге регионлар да бизден артда къалмагъан, гьатта Оборона министерликге ерлердеги асгер комиссарлагъа алгъасавлу кюйде бир тюрлю «англатывлар» бермеге тюшген.

Мен бизин республика военкомат булан байлавлукъ тутмагъа къарадым. Олагъа бермеге сюеген соравларым аз тюгюл эди. Тек о якъдан я телефонну гётермей эди, яда: «Мени баянлыкълар бермеге ихтиярым ёкъ», – деп, лакъырны бёлюп къоя эди. Яхшы чы, армия булан байлавлу масъала арагъа чыкъгъанда, магъа отставкадагъы денгиз офицер, 2-нчи ранглы капитан, тезги къурдашым Магьамматали Шапиевич Къурбанов даим табыла. Артдагъы гезик ол бизин охувчуларыбызгъа Аштархандан Дагъыстангъа гёчюрюлеген Каспий флотилияны гьакъында къужурлу кюйде хабарлагъан эди. Гьали мен ондан военкоматланы ишине байлавлу бир тюрлю маълуматлар алмагъа къарайман.

– Сагъа, оьмюрюнгню аслам янын армиягъа ба­гъышлагъан адамгъа, хыйлы гезиклер военкоматлар булан иш гёрмеге тюшгендир. Сен шоланы умуми чалышывуна нечик къыймат берер эдинг?

– Бираз арекден башла­йым. Бизин халкъны Уллу Ватан давда уьст болувунда комиссариатланы, аслам деп айтмасам да, шайлы къошуму бар. Оьзюнг ойлашып къара, 1941-нчи йылны гюз айларында военкоматлар 9 гюнню ичинде армиягъа 5,3 миллион адамны чакъырмагъа бажаргъан. Олар давдан сонг да, Совет Союз тозулгъанча, армияны ва жамиятны арасындагъы байлавлукъну мекенли юрютюп турду.
Бизин заманланы алсакъ, лап да уллу тас этивлеге, бузукъ алышынывлагъа комиссариатлар Оборона минис­терликге армия булан бир аралыгъы да ёкъ А.Сердюков башчылыкъ этеген вакътилеринде тарыды. Военкоматланы санаву 20 керенге кемитилди. Сайки, шоларда урушбатчылыкъ оьмюр сюре, давлар-явлар да юрюлмей, шо саялы янгыз кагъызлар булан доланагъан онча къуллукъчуланы сакъламакъда бир гьажатлыкъ да ёкъ.

– Мурадына етишдими дагъы? Урушбатчылыкъ аз болдуму?

– Теренден тамур яй­гъан терс мердешни къысгъа болжалны ичинде юлкъуп чыгъармагъа бажарылмайдыр. Амма не айтсакъ да, алдагъы комиссариатлар армияны асгер борчун кютюп болардай жагьиллер булан низамлы кюйде таъмин эте эди, яш наслуну Ватаныны алдындагъы борчун кютювге алданокъ гьазирлей эди. Олар Афгъан давну заманында да оьзлени ишини асувлугъун гёрсетди.
Артдагъы йылларда военкоматларда резервдеги ватандашланы гьисапгъа алыв, олар булангъы иш юрютюв башданбаракъ оьтгериле. Шону натижасында, биз де гёрюп турагъан кюйде, эл арада разисизликлер­ тувулуна, Интернет майданчаланы елеген «маълумат душманларыбызгъа» сююнюп, харс уруп дегенлей, къайдагъы ялгъан-бугьтанны язмагъа себеплер арагъа чыгъа ва эркин ёллар ачыла. Чакъырылгъанланы арасында сакъат адамлар да болгъан деп эшитгенде, кюлеме тарыкъмы яда йылама тюшеми, билмей къаласан.

– Сен таныйгъанланы арасында авруву, агьлю гьалы, чагъы яда оьзге себеби болуп чакъырылма тюшмейгенлени армиягъа бакъдырылгъанлары ёкъму?

– Воллагь бар. Зукъаримни уланы асгер борчун кютюп къайтгъан сонг, оьзгелер йимик шагьарлагъа гёчмей, ата юртунда гьайванлар сакълама башлады. Уьйленди, гьали уьч гиччи авлети де бар. Асталыкъ-усталыкъ булан гьайванларыны санавун артдыра туруп, мекенли фермагъа айланды. Ону да алып гетди. Гьали туваргъа ким къаражагъын бирев де билмей.

Хоншу юртдагъы школада муаллимлер етишмей. Педагогланы арасында биргине-бир эргиши бар эди. Огъар да чакъырыв гелген. Военкоматлар ерлердеги герти гьалны ахтарып авара болмагъанын, мен гелтирген эки мисал да исбат эте. Энниден сонг комиссариатланы иши бюс-бютюнлей алышынар деп умут этемен.

– Бизин жагьил заманларыбызда армияда къуллукъ этмегенлеге бир тамаша зайып адамлагъа йимик къарав бар эди. Гьали жамиятдагъы гьал, янашыв алышынгъан деп эсинге гелеми?

– 80-нчи йылларда биз ерни къазыгъын чайкъардай агьвалатланы шагьаты боларбыз деп бирибиз де ойлашмай эдик. Озокъда, гьали армия да, оьзю жамият да башгъа. Тек дагъыстанлылар оьзлени аслу хасиятларын тас этгендир деп турмайман.

Бизин халкълар ягъаланы басып яв гелгенде бет къачырагъанлардан тюгюл. Тарыкъ буса, хыйлысы Ватаны учун жанын-къанын да аямас. Украинадагъы хас асгер чараларда ортакъчылыкъ этгенлени арасында биринчилей Россияны Игити деген оьр атны бизин Дагъыстанны макътавлу уланы алгъаны да кёп затны англата.
Озокъда, аналаны талчыгъывларын да англама къыйын тюгюл. Топлар атылагъанда военкоматлардан тойлагъа чакъырывлар гелмей. Буса да бизин миллетлер бу гезик де оьзлени оьзден атын ер этмежегине бир де шекленмеймен. Бырынгъы йырда да айтылгъандай: «Бола бусанг, болат орнат къашынга, болмай бусанг, явлукъ байла башынга!»