Оьтген жумагюн, 9-нчу декабрде, Магьачкъалада Россияны илмулар академиясында Дагъыстан илму-ахтарыв центрыны тил, адабият ва инчесаният институтунда Дагъыстанны халкъ язывчулары Ибрагьим КЕРИМОВ ва Магьаммат-Солтан ЯГЬИЯЕВ тувгъанлы 100 йыл битегенликге байлавлу болуп илму сессия оьтгерилди. Онда ортакъчылыкъ этмек учун алимлер, язывчулар, шаирлер, журналистлер, юртлардан юбилярланы дос-къардашлары, студентлер чакъырылгъан эди.

Жыйынны юрютдю эсгерилген институтну илму секретары Юнус Муртазалиев ва биринчи доклад этмек учун профессор Малик Гьюсейновгъа сёз берди. Ол оьзюню сёйлевюнде эки де авторну яратывчулугъуну гьакъында гьар-бир якъдан толу маълуматлар берди.

–Ибрагьим Керимов ва Магьаммат-Солтан Ягьияев – къумукъ ва дагъыстан адабиятгъа, инчесаниятгъа гёрмекли­ къошум этген язывчулар, – деди ол. – Олар экевю де яратывчулу­гъун поэзиядан башлагъан. И.Керимов «Нарат» ва «Гелешмиш» деген шиъру китап­ланы да чыгъаргъан. Олар проза асарланы авторлары гьисапда буса оьтген асруну 50-нчи йылларында чебер яратывчулугъун башлагъан. И. Керимов Уралгъа барып, уллу заводланы ишчилерини гьакъында «Уллу Урал» деген романын язгъан. М-С.Ягьияев колхоз къурулушну гьакъында «Гюляйбат» деген ат булан повесть язгъан. Булар оланы башлапгъы проза асарлары деп айтма ярай. Олар экевю де биринчилей инкъылап темагъа да язма башлагъан. Оьзлени тарихи романлары булан савлай Совет Союзгъа белгили болгъан. И.Керимовну «Магьач» деген романы, М-С.Ягьияевни трилогиясы ва «Уьч гюнеш» деген романы дагъыстан адабиятда янгылыкъ гьисаплана. Шо романы учун ол «Гьюрметлев Белги» деген орден булан савгъатлангъан. М-С. Ягьияевни «Уьч гюнеш» деген романы орус тилде Моск­вада «Политиздат» деген басмаханада 100 минг экземпляр булан чыгъарылгъан. Ол яшлар учун да кёп-кёп хабарлар, повестлер язгъан ва олар тыш пачалыкъланы тиллеринде де чыкъгъан.

И.Керимовну тетрологиясы – дёрт китапдан тизилген романлары да – дагъыстан адабиятда биринчилей болгъан агьвалат. Эки де халкъ язывчуларыбызны яратывчулугъу – артына чыгъып болмасдай уллу варислик. Олар чебер сёзню уллу усталары да дюр эди.

Экинчилей сёз Дагъыстан педагогика университетни адабият кафедрасыны заведующийи, филология илмуланы кандидаты Лейла Шабаевагъа берилди. Ону доклады «Ибрагьим Керимовну поэзиясында Уллу Ватан давну суратлав» деген тема булан байлавлу эди.

– Гьалиги наслугъа Ибрагьим Керимов муаллим, тил илмуланы алими ва пагьмулу прозаик гьисапда танывлу, – дей докладчы. – Тек ол оьзюню яратывчулугъун поэзиядан башла­гъан. Ону «Охувчугъа» деген биринчи шиърусу 1935-нчи йыл Буйнакскидеги район газетде берилген. «Нарат» деген биринчи шиъру китабы 1947-нчи йыл чыкъгъан. Гёнгюллю кюйде фронтгъа гетген Ибрагьим Керимов дав агьвалатлар сейир болгъан сайын, кагъыз гесеклеге, газетлени бош ерлерине оьзюню ойларын, пикруларын, къысгъача маълуматланы язып уьюне йибере болгъан. Анасына, тас этмей, мен гелгенче сакъла деп де бувара болгъан. Анасы сакълагъан. Шо маълуматлар уллу язывчуну хабарларыны, повестлерини, романларыны кюрчюсю болуп да токътагъан. Адабият критик ва шаир Камил Солтанов ону «Нарат» деген шиъру китабыны баш сёзюнде: «Авторну шиъруларында совет адамны гючлю ругьу ва къастларыны зорлугъу гёрюне», – деп язгъан. Давну оту ва тютюню синген­ авторну шиъруларында къайгъы булан гёзьяш, душманлагъа аччы оьчлюк, ана Ватанына ва ону халкъына зор уллу сююв гьис этиле. «Ватан учун», «Ана», «Эсимде бар», «Шо гече», «Гелешмиш», «Ким эдинг?», «Эсге алыв» деген ону шиърулары охувчугъа оьтесиз таъсир эте, макъамлар язылып йырлана. Дав йыллардагъы авторну шиърулары къумукъ поэзияда совет адамланы Ватанын елевчюлерден азат этмек учун къанын-жанын аямай ябушгъанын аян эте.
«Магьаммат-Солтан Ягьияевни яшаву ва яратывчулугъу» деген темагъа байлавлу Дагъыстан педагогика университетни доценти, филология илмуланы кандидаты Сайида Магьамматова да доклад этди.

– Къумукъ адабиятны тарихинде гьар не якъдан да пагьмулу халкъ язывчубуз Магьаммат-Солтан Ягьияев гёрмекли ерни тута. Ол – ­отуздан да кёп проза китап­ланы автору. Кёп актлы 12 пьеса язгъан. Олар бары да Къумукъ музыкалы-драма театрны сагьнасында ойналгъан ва къаравчуланы ­разилигин, сюювюн къазангъан. Таржумачы гьисапда да орус ва тыш пачалыкъланы авторларыны асарларын гёчюрген. Яшлар учун хабарлар, повестлер язгъан.

1973-нчю йыл Венгрияда болгъан яшлар учун язагъан язывчуланы халкъара форумунда да ону аты эсгерилген. Ол яшланы тилин, хасиятын, психологиясын оьтесиз ­англай, олар булан бир тилде лакъыр этме бажара болгъан. «Салават», «Бизин орамны игити», «Агьмат булан» деген китаплары яшлар учун язагъан автор гьисапда ону атын оьр этген. «Аравиягъа сапар» деген китабы буса яшлар учун (уллулар учун да) уллу савгъат болуп токътагъан. Бу китапны ол гьар тюрлю чебер хабарлар, тамаша гьаллар булан толумлашдыргъан «Магьамматны фараонланы ватанындагъы тамаша ишлери» деген ат булан орусчагъа таржума этип чыгъаргъан. Яш да, уллу да дегенлей бу китапны кёп сююп къабул этген. Яшланы хасиятларын герти кюйде, болагъан агьвалатланы тюз кюйде суратлайгъаны, охувчулар сююп къабул этеген авторну лап да оьр даражасы деп айтма ярай.
Дагъыстан илму-ахтарыв центрны институтуну къуллукъчусу Зарема Исмайылова да М-С.Ягьияевни яшлар учун язгъан хабарларыны гьакъында сёйледи. Филология илмуланы кандидаты, шо институтну илму къуллукъчусу

Абдулкерим Сайитов:
– Бизин ана тилибизни сакъламакъ, оьсдюрмек учун биз шулай ерлерде къумукъча сёйлеме герекбиз, – деп башлады сёзюн. – Ибрагьим Абдулкеримовични таны­гъанча ону къатты, къайыр адам гёре эдим. Лакъыр этген сонг пикрум алышынды. Ону булан бирче де ишледик. «Разведкада» деген шиърунгну нечик язгъан эдинг деп сорадым. Ол хабарлады. Оьзюн къутгъаргъан санитар къызны кёп излегенин, тек табып болмагъанын айтды. Яра тийген сонг аягъын гесме къоймай тилегенин хабарлады. «Аналар» деген повестин нечик язгъанны айтды. Мен уьстюнде ишлеп турагъан монографияма да Керимовну, Ягьияевни ва оьзге прозаиклерибизни асарларындан жумлалар алып мисал гьисапда къоллайман.

Дагъыстанны халкъ шаири, язывчуланы къумукъ секциясыны ёлбашчысы Шейит Ханум Алишева да сёйледи:
– Ибрагьим Керимов да, Магьаммат-Солтан Ягьияев де таза адабият къумукъ тилде асарларын яза туруп, бизин кёп наслуланы ана тилине уьйретген, гьашыкъ этген. Секцияда ишлей туруп, эки де халкъ язывчуларыбызны яхшы таный эдим. Ондан къайры да, Магьаммат-Солтанларда уьюнде бир нече керенлер къонакълыкъда да болгъанман. Адабиятны гьакъында, бизин язывчуларыбызны, шаирлерибизни яратывчулугъуну, адам аралыкъланы, намус-ягьны гьакъында кёп керенлер лакъыр этгенбиз. Мени учун шо бек пайдалы ва бай ёлу­гъувлар эди. Ибрагьим Абдулкеримович булан да уьюнде болуп кёп лакъыр этгенбиз. «Къарчыгъа» журналда ону «Сиз билемисиз?» деп юрютеген бёлюгю де бар эди. Бу авторлар – бизин къумукъ адабиятда унутулмасдай къошум этип, классиклеге айланып гетген эревюллерибиз.

– Тангчолпан» журналны жаваплы редактору, шаир Супиянат Мамаева:

– Халкъ язывчуларыбызны экевюню де гьакъында айтгъан заманда, олар ­янгыз ­оьзлени сюювю, оьзлени гележек яшаву булан дазуланып къалмайлы, савлай дюньягъа уьлгю болагъан кюйде, бары да халкъ шолай сюймеге де, бир-бирев булан татывлукъда, дослукъда яшама да болагъан кюйде чебер сёзню гючю булан бизге берекетли асарлар къоюп гетген, – деди.– Гьар кимни юбилейлерин оьтгере туруп, оланы яратывчулугъуна уьстденсув къаралып къала. Тек оланы асарларын теренден ахтарма герек. Неге тюгюл, олар къоюп гетген варислик – кёп уллу хазна. Заман гете туруп, биз олагъа дагъы да къайтажакъбыз. Неге тюгюл, олар ана тилинде нечик сёйлеме герекни де, ону нечик аяма герекни де, бир-биревге нечик янашма герекни де уьлгюлерин оьзлени асарларында къоюп гетген.

Сонг сёйлеген жамият чалышывчу Гьюсейн Адилов халкъ язывчуларыбыз булан кёп керенлер ёлугъувлары болгъанны, оланы яратывчулугъуну гьакъында, Жалалутдин Къоркъмасовну гьакъында автор кёп къыйын­лыкълагъа тарып, нечик къаныгъывлу кюйде ишлегенни, ол оьз заманыны игити экенни гьакъында айтды.
Журналист Далгьат Алкъылычев язывчуларыбызны яратывчулугъуну гьакъында айта туруп, оьзю язгъан эки шиърусун да охуду. Къоркъмаскъалада «Шатлыкъ» деген яшлар бавунда тарбиялавчу болуп ишлейген И.Керимовну авлетини авлети Алиса Бийболатова жыйылгъанлагъа ва бу жыйынны къургъанлагъа дос-къардашыны атындан баракалла билдирди. М-С. Ягьияевни авлетини авлети художник Алина Ягьияева бу жыйынгъа иш этип оьзю яшайгъан Санкт-Петербургдан гелген ва ону булан кёп санавда къакъашуралылар да бар эди. Ол да гелгенлеге ва жыйынны къургъанлагъа гьакъ юрекден баракалла билдирди. «Къакъашура» деген агрохолдингни ёлбашчысы Умалат Насрутдинов да юртлуларыны атындан жыйылгъанлагъа разилигин билдирип, баракалла сёзлер айтды. Магьачкъаладагъы Совет районну ветеранларыны председатели Агьмат Мужайитов оьзюню сёйлевюнде тахшагьарда язывчуланы аллеясын къурмакъны таклиф этди.