Къаягент районда оьтесиз жагьлыгъындан, жигерлигинден чартлап барагъан, белбувуп, от ялын йимик чалышагъанлар аз тюгюл. Гьайт дегенде, вайт деп сесленегенлер, савсаламатлы, оьзлени де асил тутуп, низамлы кюйде ишин юрютегенлер дагъы да кёп.

Шолай уланлардан бири къоччакълыкъгъа айтылынгъан халкъ яшайгъан бырынгъы, терен, бай тарихи булангъы Къаягент районну Оьтемиш юртундан чыкъгъан полицияны майору, Дагъыстанны МВД-сини миграция масъалалагъа къарайгъан къуллугъуну Къаягент райондагъы бёлюгюню начальниги Сархан Камилханович АРСЛАНХАНОВ булан лакъыр этмеге имканлыкъ болду. Ери гелгенде эсгерип къояйым, ону кабинетинде «Ёлдаш» газетибизни гёргенде, ругьланып гетдим, шогъар язылып, иш ёлдашларына да охума берегенин билгенде, дагъыдан да сююндюм.

Оьтемишлилени 2 тюрлю билим алмагъаны ёкъ деп эшитген эдим. Гертиден де, Сархан Камилханович Дагъыстан педагогика университетни де, ДГУ-ну юридический факультетин де битдирген. Военный кафедраны да тамамлап, запасдагъы лейтенант да дюр. Уьй-эшик къуруп, къатыны ва 3 авлети булан яшай.

– Сархан Камилханович, биринчилей мен адатлы соравдан башламагъа сюемен. Бу касбугъузну оьзюгюз сююп танглагъанмысыз яда бир тайпалар йимик, ата-анагъызны ёлун сама тутмагъанмысыз? Загьмат ёлугъуз­ Къаягентден башлангъанмы?

– Мени уллу агъам Тюменде оьр милиция школаны битдирген эди. Бугюнлеге ерли шонда ихтияр якълайгъан къурумларда ишлеп де тура. Ону къуллугъуна сукълангъан бусам ярай. Агъамны гьаракаты магъа бек таъсир этди. Ондан къайры да, атам-анам да мен юридическийге тюшюп, къурумларда ишлегенни сюйдюлер. Шо гюнбу гюн халкъны аманлыгъы учун къасткъылабыз дагъы. Мени биринчи загьмат абатларым Магьачкъаладан башланды. Айтагъаным, 2009-нчу йыл тахшагьарны Совет районуну милиция бёлюгюню уголовный розыскында оперуполномоченный болуп ишге гиришдим.

– Уголовный розыскмен ойлашагъан кюйде, инг де къыйынлы къуллукъланы бири. Неге тюгюл, сизге нече тюрлю жинаятчыланы гьызарлама, олар булан бетге-бет урунма да тюше. Айрокъда сиз иш башлагъан 2009-нчу йыл къыйынлы заманлар да дюр эди демеге ярай, бир-бирде террорчулар да бар ерин билдире эди. Шо къуллукъда жинаятчылыкъ ишлени алдын алмагъа къарагъан яда оланы гьызына тюшюп, ёлун къыркъгъан гезиклеригиз болгъангъа шекленмеймен. Шолардан бир-экини эсгермеге боламысыз?

– Дагъыстанда 2009-нчу йылдан 2014-нчю йылгъа ерли чалышдым. Артда мен Тюменге чыгъып, шонда да уголовный розыскда старший оперуполномоченный болуп къуллугъумну давам этдим. Ондан да Мычыгъыш Республикагъа командировка этип, Ханкалагъа бакъдырдылар. Мен шонда ярым йыллар инг къоркъунчлу деп гьисапланагъан ерлерде болдум. Сонг да, Мычыгъышдан Ингушетиягъа да командировкагъа йибердилер. 2015-2016-нчы йылларда оперативный къуллукъчу гьисапда бардым. Шо йылланы ичинде нече тюрлю жинаятчы ишлер де болду. Озокъда, шоланы барын да эсге алмагъа, эсгермеге де бажарылмай. Бир керен Магьачкъалада ишлейгенде, къаратангда, сагьат 5 вакътилерде, ерге ярыкъ тюшюп де битмеген эди, жинаятчы биревню автотранспортун алып къачгъан эди. Биз тезликде шо адамны гьызын таптап дегенлей, ону тутмагъа болдукъ. Артда къарайман, о адам машин урлайгъаны биринчи гезик болмагъан экен. Ондан сонг нече тюрлю жинаятчы ишлер арагъа чыкъды. Бары да далиллени жыйып,­ онгарып, шо ишни судгъа тапшурдукъ. Олай нечесе жинаятчылыкълар болгъан. 2018-нчи йылда буса оьзюмню ишимни алышдырма тюшдю. Шо вакътиден бугюнлеге ерли оьзюмню Ватанымда Дагъыстанны МВД-сини миграция масъалалагъа къарайгъан къуллукъну бизин райондагъы бёлюгюню начальниги болуп ишлеп тураман.

– Алдыгъызгъа не йимик борчлар салынгъан?

– Мунда къуллугъубуз башгъачалай къурулгъан, пачалыкъ къуллукъ-ланы кютебиз. Оьзге республикалардан, пачалыкълардан иш излей туруп гелгенлени гьисапгъа алабыз, олагъа заманлыкъгъа яшамагъа их­тияр береген документлерин онгарабыз. Сонг олар бизге учётгъа да гирип, медицина тергевлерден оьте­лер. Артда гьар тюрлю ишлерде чалышма башлайлар. Мисал учун, олар аслу гьалда теплицаларда, къурулушларда гьаракат этелер.
Сонг дагъы да, гиччирек байрам йимик этип, 14 йыллыкъ яшлагъа биринчи паспортларын тапшурабыз. Мисал учун, декабрни 12-синде, Россияны Конституциясыны гюнюнде, Къаягент районну ёлбашчысы Магьаммат Межитович Элдерханов арив насигьатлар, ёравлар да айтып, савгъатлар булан бирче оьрюм яшлагъа паспортлар тапшурду. Ондан къайры да, бизин ватандашлыкъны хас кюйде алма сюегенлер Россияны гимни булан инамлыкъгъа ант эте.

 – Иш гюнюгюз неден башлана?

– Гьаман да йимик, оьзюбюзню умуми жыйынларыбыздан башлана. Ёлбашчыларыбыз гьар бёлюкню алдына гюнню ичинде кютмеге тийишли агьамиятлы масъалаланы гётере. Биз бираз алда «Нелегальный мигрант» деп законсуз кюйде тыш яндан гелегенлени алдын алмакъ учун оператив чаралар оьтгердик. Плангъа гёре теплица хозяйстволаны, къурулушланы тергейбиз. Законсуз, ихтиярсыз ишлейгенлени административный къайдада жавап-лыкъгъа тартабыз, бир-бирде, законгъа гёре протоколлар да гьазирлеп, суд-гъа да тапшурабыз. Гьукуматыбыздан чыгъарып йибереген гезиклер де бола.

– Тыш якълардан гелегенлер, эмигрантлар кёпмю?

– Аслу гьалда Азербайжандан, Тажикистандан, айрокъда Уьзбекис-тандан кёп геле. Бизде олар 600-ден къолай адам бар. Яшлары, савлай агьлюлери булан яшайгъан­лар да бар. Оланы авлетлери школалагъа, яшлар бавларына да юрюй. Биз оланы документлерин онгарабыз, яшав шартларына агьамият беребиз. Олар кёбюсю гьалда теплица хозяйстволарда ишлейлер. Гьасили, жумада бир гюнюбюзню тыш пачалыкълардан гелгенлеге багъышлайбыз. Оланы арзларына тынглайбыз, бизден гьасил болагъан­ кёмекни этмеге къарайбыз.

 – Не йимик арзлары бола дагъы?

 – Эмигрантланы да, оланы ишге къабул этген адамланы да арасында разисизликлер, бир-бирин англамайгъанлыкъ тувулуна. Шону натижасында загьмат дыгъарны болжалын къыркъалар. Башгъа адамлагъа ишлемеге баралар. Биз тюзсюзлюклер, эришивлюклер болмасын учун маслагьатлы, низамлы къайдада чечмеге къарайбыз.

 – Къаягент районну халкъы къаныгъывлу кюйде загьмат тёгегенлиги, этек чююрюп, ишни башына чыгъагъан хасияты булан айтылынгъан. Кимге де олар уьлгюлю болуп да гелген чи. Тыш яндан гелгенлер къошулмаса, ишин оьзлени гючю булан кютмеге бажарылмаймы?

– Гертиден де, бизин районлулар бир заманда да ишден баш къачырмагъан. Гьали теплицалар булан доланагъанланы санаву да артгъан. Гьар-бир затгъа етишмеге къыйын. Шо саялы да ишчилеге харлы болгъанлар.

 – Бу сиз юрютеген къуллугъу­гъузгъа байлавлу не йимик ма­съа­лалагъа урунасыз?

 – Тюзю, бизин ишибизде бир-бир четимликлер де тувулуна. Айтагъа­ным, баргъан сайын районубузну халкъы да оьсе, эмигрантлар да артып тербей. Мисал учун, бизин районда 60 минг адам яшай. Тек бёлюгюбюзде чалышагъан мени булан бирче 4 гишиге шончакъы адамны къуллукъларын кютмеге, арзларына къарамагъа тюше. Бир къуллукъчубуз 10 минг адамны мурадын кютмеге герек эди. Бизге артыкълыгъы булан загьмат тёкмеге тарыкъ. Болса да, гьеч бирев де кантылламай, иш ёлдашларымны гьаракаты булан бар зат амалгъа геле.

– Сизден гьасил болмайгъан къыйынлыкълар бармы?

 – Бар. Мисал учун, эгер тыш пачалыкъны ватандашы гелгенде, олагъа бизде парахат турмакъ учун законгъа гёре 90 гюн бериле. Шо болжал битгенде, олар дагъы да узатмагъа, бизде ишлемеге ихтияр алмагъа сюелер. Олагъа биз бир кёмек этип де болмайбыз. Неге тюгюл, Россияны Президентини Указы булан олар оьзлеге гёрсетилген енгилликлени пайдаландырып битгенлер. Шо заман оланы оьзлени Ватанына йибермеге борчлубуз. Эгер законну бузса, биз оланы полиция бёлюкге элтип, шонда тийишли чаралар гёрюле. Протоколланы онгарып, судгъа бакъдырмагъа да тюше.

– Законгъа къаршы иш гёргенлер бармы?

– Биз законну да бузуп, яшынып турагъанланы арагъа чыгъармагъа, оланы ёлун къыркъмагъа герекбиз. Мен оьрде де эсгерген кюйде, «Нелегальный эмигрант» деп чара оьтгеребиз. Шону натижасында бизде яшамагъа, ишлемеге ихтияр береген документни заманында гьайын этмей, миграция учётгъа да гирмеген саялы, биз 2 уьзбекни ва 1 азербайжанлыны тутуп, гьукуматыбыздан чыгъарып, ёлуна салдыкъ.

– Къаягент районну миграция къуллугъуну гьаракатына багьа берилгенми?

–Тюзю, бизин ишибизге яхшы къыйматлар бермесми экен деп къасткъылмагъанбыз. Биз борчларыбызгъа жаваплы янашып, таза кюйде кютмеге гьаракат этмеге къарайбыз. Соравугъузгъа жавап бере туруп айтмагъа сюемен, тыш пачалыкъланы ватандашларына визасыз яшамагъа ихтияр береген документлеге байлавлу масъала ёругъу булан низамлы кюйде чечиле. Шону учун да бизин районну миграция къуллугъу респуб­ликаны ичинде 3-нчю ерни ала. Ондан къайры да, районну налог хазнасына хыйлы къошум бола. Мен Дагъыстан МВД-сини миграция масъалалагъа къарайгъан начальниги Магьаммат Рамазанович Магьамма-товгъа айрыча баракалламны берме сюемен. Неге тюгюл, ол адилли къайдада ишни юрютмек учун, биревге де онгайсыз болмайгъан кюйде бары да шартланы яратгъан. Бизин къурумгъа гелип, учётгъа гирегенлени алдына бир тогъас да салынмай.

– Эгер бош заманыгъыз болса, шону нечик оьтгересиз?

– Олай имканлыкъ тюшсе, инг башлап атам-анамны яннавурунда болмагъа, авлетлеримни тарбиялавуна агьамият бермеге, гьасили, уьягьлюмню арасында турмагъа сюемен. Агьлюм, яшларым булан бирче табиятгъа чыгъып,­ шону гёзеллигинден ругь­ланмагъа иштагьлыман. Да­гъы да, атгъа минип, гезеп айлансам, къаркъарама хыйлы гюч аламан.

– Бирдагъы бир йылыбыз гетди, ватандашлагъа не ёрар эдигиз?

– Мен ихтиярлар якълайгъан къурумланы вакили гьисапда гьар ожакъгъа аманлыкъны ёрайман. Неге тюгюл, биз артдагъы йыл айланабызда, ичибизде не болуп турагъан­ны гёребиз. Къайсы пачалыкъны ватандашы буса да башгъа тюгюл, бары халкъны ожакъларына татывлукъ, парахатлыкъ, эсенлик, савлукъ ёрайман.

– Янгы йылдан не гёзлейсиз?

– Украинадагъы хас чаралар токъталып, фашизм деген англав ёкъ болмакъны, тюртюшювлерсиз, давларсыз дюньядагъы бары халкъ сав-саламат кюйде татывлукъда яшагъанны сюе эдим.