Белгили экени йимик, Уллубийавул – асруланы боюнда къумукъ шавхалыны варислери гьисаплангъан уллу бийлер яшагъан, бай тарихи булангъы лап бырынгъы юртланы бириси. Алдагъы гюнлерде Уллубийавулгъа даимге къайтарылгъан Умалат-бий Буйнакскийни байрагъын малим этивге байлавлу оьтгерилген мажлис де бу юртну тарихи асруланы теренине гетегенин герти кюйде исбатлады.
Белгили инкъылапчы У. Буйнакскийни атындагъы музейини абзарында юрюлген шо мажлисде Магьачкъала, Избербаш, Буйнакск шагьарлардан, олай да Къарабудагъгент, Къаягент, Гьайдакъ, Хумторкъали, Хасавюрт районлагъа гиреген юртлардан гелгенлер ортакъчылыкъ этди. Тувуп оьсген элини тарихин, халкъыны тилин ва адабиятын ахтарып гелеген алимлер, бир-бир жамият бирлешивлеге къуршалып иш гёреген къумукъланы гёрмекли адамлары Умалат-бий Буйнакскийни къысматына байлавлу оьзлени пикруларын ачыкъ этип, шо гюн юрюлеген агьвалатны агьамиятлыгъы гьакъда да айтды.
ДР-ни маданиятыны ат къазангъан къуллукъчусу Зайнутдин Магьамматов жыйылгъанланы алдына чыгъып сёйледи. Оьзюню сёйлевюнде ол Уллубий Буйнакскийни музейини ёлбшчысы гьисапда ишлейген йылларындан берли, Умалат-бий Буйнакскийни байрагъын ата юртуна къайтармакъ учун айрыча къасткъылып айланмагъа тюшгени гьакъда эсгерди. Умалат-бий Буйнакский 1817–1864-нчю йылларда юрюлген Кавказ давуну ортакъчысы болгъанын айта туруп, ол сёйлевюн булай узатды:
– Эрпели юртну ювугъунда 1831-нчи йылны октябр айыны 23-нде юрюлген ябушувларда Умалат-бий оьзюню байрагъын тас этген. Орус солдатланы къолуна тюшген байракъ шо заман Тифлис шагьарда токътагъан Ермоловгъа етишдирилген. Тек шонда давда алынагъан мал-матагьны, шоланы арасында байракъланы сакъламагъа тийишли онгайлыкълар болмагъан. Шо саялы Умалат-бийни байрагъы сакъланмакъ учун Санкт-Петербург шагьардагъы «Эрмитаж» музейге йиберилген. 1906-нчы йыл болгъунча шонда сакъланып, къаравчулагъа гёрсетилип де тургъан. Шо йыл къайтып Тифлис шагьаргъа етишдирилген.
1925-нчи йылда Дагъыстанда музей ачылгъан сонг совет гьакимиятны къарары булан давну вакътисинде орусланы къолуна тюшген 22 байракъ бизин респуб-ликагъа къайтарылгъан. Шоланы арасында Умалат-бийни байрагъы да болгъан. Арадан эки юз йыллар оьтюп, бизин тилевюбюзню къабул этип, Алибек Тахо-Години атындагъы Дагъыстанны милли музейи шо байракъны гертилей де оьзю сакъланмагъа тюшеген ерге даимге берген.
Уллубий Буйнакскийни атындагъы музейден къайры, шо байракъ сакъланмагъа артыкъ тийишли ер де ёкъ. Мен шолай айтагъаным да негьакъ тюгюл. Умалат-бий Уллубийни уллатасыны атасы болуп токътай. Оланы къысматлары да бир-бирине нече де ошагъан. Айтагъаным, олар экевю де халкъыны азатлыгъы учун жагьил кюйде жан берген. Умалат-бий 40 йыл тюгюл яшамагъан. Барыбыз да билеген кюйде, гюллеленип оьлтюрюлегенде Уллубий Буйнакскийге де 29 йыл да битмеген болгъан, – деди. Сонг ол къонакълагъа сёйлемеге де имканлыкъ берди.
«Ёлдаш» газетни мухбири Алав Алиевге сёз берилгенде, ол Кавказ давну тарихин янгыз бизин республиканы тюгюл, уьлкени бир-бир шагьарларына да барып, архивлерде уллу иштагьлыкъ булан ахтарывлар юрютгенин айтды. Бугюнлерде де байракъны сакъламагъа ва къаравчулагъа гёрсетмеге У. Буйнакскийни музейине берилгенлиги де тарихи агьвалат гьисаплайгъанын ташдырды.
Россияны Илмулар академиясыны Дагъыстан илму центрыны Тарих, археология ва этнография институтуну илму къуллукъчусу Исмайыл Ханмурзаев жыйылгъанланы байракъдагъы язывлагъа тергевюн бакъдырды. Ону сёзлерине гёре, саргъылт тюслю Умалат-бийни байрагъында бусурман асгербашчыланы мердешлери сакълангъан. Къара тюслю шакъы булан Сыйлы Къуранны бир нече аяты берилген
Шондан сонг чыгъып сёйлеген Россияны Илмулар академиясыны Дагъыстан илму центрыны Тил, адабият ва инчесаният институтуну бёлюгюню ёлбашчысы, филология илмуланы кандидаты Агъарагьим Солтанмуратов Умалат-бийни къысматына багъышлангъан асарланы уьстюнде айрыча токътады. Капиркъумукъдагъы орта школаны директору, тарихи илмуланы кандидаты Руслан Атаев де Умалат-бийни яшавунда болуп гетген агьвалатланы гьакъында айтып, бир де душманны алдында къоркъуп къайпанмагъан бажарывлу асгербашы болгъанын бирдагъы да ачыкъ этди.
Россияны ат къазангъан артисти Байсолтан Осаев Къумукъ пачалыкъ музыкалы-драма театрыны сагьнасында Умалат-бийни келпетин яратывгъа да тергев берилгенин айтды. Шолай, белгили язывчу Баммат Атаев язгъан пьесаны сагьналашдыргъан вакътиде шо замангъы партия ва совет гьакимлик къурумларыны жаваплы къуллукъчуларыны анг-лавсузлугъундан бир тюрлю четимликлер тувулунуп тургъаны гьакъда эсгерди.
Умалат-бий Буйнакскийни байрагъын малим этивге байлавлу оьтгерилген мажлисде дагъы да кёплер сёйледи. Оланы арасында къумукъ шавхалланы вариси гьисапланагъан Дагмара Мирзабекова, белгили пачалыкъ ва жамият чалышывчу Умалат Насрутдинов, юстицияны генерал-лейтенанты Тажутдин Бижамов ата юртуну бай тарихин, халкъына, элине гьалал къуллукъ этген гёрмекли адамларыны къысматын ахтарывгъа байлавлу Зайнутдин Магьамматов узакъ йылланы боюнда макътавгъа лайыкълы гьаракатын болдурагъанын айтды. Дейгеним, белгили инкъылапчы У. Буйнакскийни атындагъы музейини ёлбашчысы гьисапда кёп йыллар алда башлагъан ишин ол туварып къоймай, бугюнлерде де асувлу чалышывун узатагъанын гёз алгъа тутуп разилигин билдирди. Агъай Къаплановну атындагъы эргишилени хору айтып, айланагъа йыр сеси де чалынды.
Мажлисни ахырын эте туруп, жыйылгъанлагъа музейге гирип, Умалат-бий Буйнакскийни байрагъына къарамагъа имканлыкъ берилди. Оьзюню гезигинде Дагъыстанны маданиятыны ат къазангъан къуллукъчу, У. Буйнакскийни музейини илму къуллукъчусу З. Магьамматов, гьар тюрлю тарихи далиллеге ва маълуматлагъа асасланып, къумукъ шавхалланы ва оланы авлетлерини талигьи гьакъда гелген къонакълар иштагьлы кюйде тынг-лардай хабарлады.
