Юзюмчюлюкню хайырлылыгъына бойсынып, юрт хозяйство къуллукъчулар Дагъыстанда артдагъы йылларда гюнешли емиши оьсдюрюлеген майданларын янгыртмагъа-къолайлашдырма гьаракат этегени тергевню тартмай болмай. Мердешли тармакъны оьсдюрювде бай сынав топлагъан Къаягент, Гьайдакъ, Дербент ва оьзге районланы юзюм оьсдюрювчюлери бугюнлерде татли емишни эрте бишеген жураларын тас этивлерсиз къайтарывгъа аслу гючлерин къуршай.
Мердешли тармакъ
– Совет девюрде Къыбла Дагъыстанны оьзге районларында йимик, Къаягент бойда да юзюмню – чагъыр этеген жураларын оьсдюрювге айрыча тергев бериле эди, – дей Къаягент районну юрт хозяйство управлениесини башчысы Абдулбасыр Къадиев. – Гьалиги базар аралыкълар оьмюр сюреген девюрде буса татли емишни эрте, геч ва орта болжалларда бишеген сайламлы столовый сортлары да уллу майданларда къаршылаша. Айтмагъа сюегеним, алдагъы заманларда юзюмню тюшюмюн къайтарыв сентябр–октябр айларда оьтгериле эди буса, артдагъы йылларда зараллы башгъа-башгъа аврувлагъа, зиянлы жанлагъа ва сувукъгъа, къургъакъгъа чыдамлы жураларыны тюшюмюн къайтарыв август айдан тутуп, ноябр ай болгъунча оьтгериле. Шолайлыкъда, юзюмню заралландырмай, таза кююнде къоллавчуланы талапларына гёре таъмин этмеге де имканлыкълар яратыла.
– Гьаваны бир кюйде токъташдырма кёмек этеген къураллар ясандырылса юзюмню де сав йылны боюнда бузулмайгъан кюйде сакъламагъа бажарылмаймы?
– Бажарыла. Шо масъала бизин де ойлашдыра ва тийишли чараланы гёрмеге борчлу эте. Буссагьатгъы вакътиде къайтарылагъан тюшюм республикабызны сатыв- алыв юрюлеген базарларына йиберилип къалмай, республикадан тышгъа да гете. Алданокъ дыгъарлашгъанлагъа сатмагъа онгайлы, алывчулар оьз транспорту булан гелип алып гете.
– Гектарланы тюшюмлюлюгю рази къалдырамы, шо гьакъда не айтмагъа бажарыла?
– Оьтген йыл районда, умуми кюйде алгъанда, 38 минг тон юзюм салкъын къайтарылгъан эди. Гектарланы тюшюмлюлюгю де орта гьисапда 150 центнерден кем болмады. Бу йыл этилеген къуллукъланы камиллешдиривню ва шолай да юзюм борла оьсдюрюлеген майданларыбызны генглешдиривню кюрчюсюнде къайтарылагъан тюшюм 40 минг тондан кем болмажакъ деп умут этилине.
Гьюсемегент эсгерилген районда юзюм оьсдюрювчюлени ва бавчуланы юрту гьисапда танывлу. Эсделиги ярыкъ болгъур, юртдагъы ерли юрт хозяйство предприятиеде 50 йыллагъа ювукъ баш агроном болуп чалышгъан Ислам Къурбаналиевни уланы оьр билимли агроном Рамазан да айлана якъдагъылагъа бажарывлу юзюм оьсдюрювчю, бавчу гьисапда танывлу болгъан.
Къыставуллу гюнлер етишген, заман алгъасата, гьар минуту аявлу. Шону учун юзюмню эрте бишеген жураларын ломайлап сатмасакъ бажарылмай.
– Сатылагъан багьалары, айтагъаным, къазанчыгъыз рази къалдырамы?
– Багьалары да юзюмню жураларына ва сан яныны даражасына гёре токъташдырылып алына.
– Къайсы журалары къыйматлы?
– Артдагъы йылларда оьзге ерлерде йимик, бизин республикабызда да юзюмню эрте бишеген тюшюмлю журалары ахтарыла ва пайдаландырыла. Бугюнлерде Магьачкъалада ва республикабызны, уьлкебизни оьзге шагьарларында «Рошфор» деген шакъытюс журасы къоллавчуланы янындан айрыча талап этиле. Салкъынлары да уллу, бюртюклери де. Бюртюгю беш-он грамм ва салкъынлары 300-400 грамлар тартылагъаны гьакъда разилик булан эсгермеге тюше. Татыву да ашамагъа дамагьынг гелтире.
– Рамазан, «Рошфор» къайдан гелген, шо юзюмню ерли журасымы?
– Шону орус алим Евгений Павловский юзюмлени эки сайламлы журасын къошуп чыгъаргъан. Гертиден де, аврувлагъа да чыдамлы, сувукъланы да гётере.
Белгили болгъаны йимик, оьтген йыл бизин республикабызда, умуми кюйде алгъанда, 268,7 минг тон юзюм салкъын къайтарылгъан эди. Шо да бола орта гьисапда алгъанда савлай республикада гектардан 120 центнерге ювукъ. Бу йыл шо санавну 300 минг тонгъа етишдирмек учун юзюм оьсдюрювчюлени алдына жаваплы борчлар салынгъан.
Уьстде де эсгерилгени йимик, Дербент ва Къаягент районларда къайтарылагъан тюшюмлени авадан пайы оьсдюрюле. Къайтарылагъан тюшюмлени технический журалары чагъыр, шампанское ва коньяк гьазирлейген заводларда ишлетилине.
Майданлары арта
– Буссагьатгъы вакътиде бизин республикабыздагъы юзюмлюклени умуми майданлары 27 минг гектарлагъа ювукълашгъан, – дей ДР-ни юзюмчюлюк ва ичкилер гьазирлевню масъалаларына къарайгъан комитетини председатели Шериф Керимханов. – Юзюм бавланы 22 670 гектарында борлалар толу тюшюм береген даражасына етишген. Шогъар айрыча абзар агьлюлер (ЛПХ) къуллукъ этип оьсдюреген юзюмлюклени де къошсакъ, озокъда, майданлары дагъы да артыкъ болажакъ. Юзюмчюлюк тармакъда далапчылыкъ булан машгъул болагъан гиччи ва орта хозяйстволар орнатылгъан гектарларына ва 5 йылгъа ювукъ этилген къуллукъларына гёре пачалыкъны янындан 80 процентге ювукъ харж гёрсетилип къайтарышын алагъаны гьакъда айрыча эсгермеге сюер эдим. Бу йылны башында янгы юзюмлюклер 600 гектар майдангъа орнатылды. Бар имканлыкъланы къолдан чыгъармайлы, гюзде де дагъы да 700 гектарлагъа юзюм борлалар орнатмагъа токъташгъанбыз.
Пачалыкъ кёмек булан янаша республикабызны юзюм оьсдюрювчюлери гьар йыл регион ва ерли бюджетлерде гёрсетилеген харжлар булан иштагьландырыла. Мадарлы тайпаланы, маячыланы, къурумланы, белгили компанияланы ва далапчыланы харжлары да юзюмчюлюкню оьсдюрювге бакъдырылагъаны негьакъ тюгюл.
Иш ерлер ачыла
– Шолайлыкъда, янгы иш ерлер ачыла ва башгъа-башгъа оьлчевдеги бюджетлеге налог къошумлар геле, – дей Дагъыстанны Халкъ Жыйыныны аграр ва экология масъалалагъа къарайгъан комитетини председатели Асият Алиева. – Шону гьисапгъа алып, артдагъы йылларда пачалыкъ харж булан юзюм оьсдюрювчюлеге кёмек этилегени де ачыкъ болуп гёрюне. Кёмеклешивню натижасында Дагъыстан Россияда юзюм оьсдюрювню отавуна айлана бара. 2019-нчу йылда «Россияда юзюмчюлюкню оьсдюрювню ва чагъырланы жураларын артдырывну гьакъында» деген федерал законгъа гёре бизин регионда да юзюм борла оьсдюрюлеген майданлар къолайлаша бара, гектарланы тюшюмлюлюгю де арта. Шону гьисапгъа алып, Дагъыстанны Халкъ Жыйынында да узакъ къалмай «Дагъыстанда юзюм оьсдюрювню ва чагъырлар гьазирлевню бир-бир масъалалары» деген закон къабул этилди ва пайдаландырывгъа берилди. Шолайлыкъда, артдагъы заманларда йылда бизин республикабызны юзюмлюклеринден къайтарылагъан тюшюмню къадары орта гьисапда 25-30 минг тонлагъа артып турагъаны гележек учун инамлыкъны тувдура.
Гьасили
Уьстде де эсгерилгени йимик, юзюмчюлени талапларын гьисапгъа алып, къайтарылгъан тюшюмлени ишлетеген, сакълавгъа салагъан ва сатывгъа чыгъарагъан логистика центрланы къуруп пайдаландырывгъа берив бугюнню аслу масъаласы экенни гьакъында унутма тюшмей.
Гьай аман дагъы, шону учун пачалыкъны ва маячыланы харжларын асувлу кюйде къоллавгъа ерли гьакимлик къурулувларыны башчыларыны янындан тергевлю янашыв етишмейгени ичингбушдурмай болмай. Логистика центрланы къурмакъ учун ерли муниципал къурулувларында Дагъыстанны топуракъ фондуна гиреген ёллагъа, сувлагъа, оьзге тюрлю коммунал къуллукъларына ювукъда топуракъ пайланы пайдаландырмагъа республикабызны башчыларыны янындан да таклиф этилинегени негьакъ болмас деп инанмагъа сюесен. Неге десегиз, тюзлюк бойда оьсдюрюлген юрт хозяйство продукцияны тавлагъа ва тавларда оьсдюрюлген емишлени оьзге ерлеге ташымакъ-етишдирмек учун кёп ёл харж гетегени гьакъда да унутма тюшмей.
Къ. КЪАЗАКЪМУРЗАЕВ.
СУРАТДА: Абдулбасыр Къадиев къайтарылагъан юзюм салкъынланы сан янын тергей.
