Уллу Ватан давну бир де унутулмас урушлары бар. Шоланы аслусу Сталинград учунгъу къагьрулу дав деп эсиме геле. Гитлер Совет элини башчысыны аты тагъылгъан шагьарны алмакъны уллу даражагъа гьисап этген. Тек Эдил сувну боюнда совет асгерлер гёрсетген къоччакълыкъ оьзюн элсиз къойгъан.
Сталинградны тюбюнде немис асгерлени аркъасюеги чартлагъан. Бу давларда олар 1,5 миллион адамын тас этген. Сталинни аты тагъылгъан шагьарны якълай туруп гёрсетген совет асгерлени ругьу, къоччакълыгъы ва игитлиги савлай дюньягъа малим болгъан.
Бу айны башында Сталинград урушда уьстюн чыкъгъанлыкъны 80 йыллыгъы белгиленди ва шонда жанын берген гьар асгерчи бирдагъы керен де эсгерилди. Шоланы арасында эндирейли Жанболат Алиханов да болгъан. Инг де тамашасы, 80 йылдан сонг Жанболатны давдан уьюне язгъан кагъызлары гечинген къызардашыны архивинден табылгъан.
Жанболат Алиханов Эндирейде 1918-нчи йылда Атайны ва Жавгьаратны агьлюсюнде тувгъан. 1926-нчы йылда Атай гечингенде, анасына агьлюдеги 5 яшны сакълама къыйын бола. Уьйню намусу Алиханны бойнуна тюше. Алихан юртдагъы медреседе охугъан, сонг юртда ачылгъан совет школаны 4 класын битдире. Атасы гечингенде 14 йыллыкъ Алихан янгы ачылгъан колхозда ишлеме башлай. 8 йыл бола буса да, Жанболат да бош турмай.
Заман гете, яшлар оьсе, яшав къолайлашма башлай. Гьаракат этип загьмат тёгеген Алиханны 1929-нчу йылда Хасавюртдагъы яшёрюмлени школасына йибере. Шону битдирип къайтып, 2 йылдан Алиханны Буйнакск шагьардагъы юрт хозяйство техникумну орнундагъы охув ожакъгъа йибере. Битгенде колхозда авлакъ бригаданы бригадири, комсомол ячейканы секретары болуп ишлей. Шо йылларда Алихан Кубандагъы юрт хозяйство курсланы да битдире. Алихан райком комсомолну бюросуну члени, сонг инструктору, 1-нчи секретары болуп ишлей. 1938-1941-нчи йылларда юртдагъы колхозну председателини заместители, Яхсайдагъы МТС-ни директоруну орунбасары, районну партия къурумуну инструктору болуп ишлей. 1941-нчи йылда юртлу сабанчылар ону колхозну председатели этип сайлай.
Алихан оьзю охуп къалмай, инисини ва къызардашларыны гьайын да эте. Агъасыны оьрлюклери Жанболатны оьктем эте, бары да яндан огъар ошама къарай ва ону ёлун танглай. Школада яхшы охуй, битгенде Хасавюртдагъы яшёрюмлени школасын битдире ва агъасыны насигьатына гёре Буйнакскидеги рабфакны педагогика бёлюгюне тюше.
Охуп битгенде ону Хасавюрт районну Муцалавул юртуна муаллим этип йибере. 2 йыл ишлегенде ата юрту Эндирейге чыгъа.
Муаллимге офицер болма тюше
Хапарсыздан башлангъан дав бары да адамланы умутларын увата. Давну биринчи гюнлеринде гёнгюллю кюйде давгъа Алихан да, ону арты булан, берилген броньгъа да къарамай, Жанболат да гете.
1941-нчи йыл 25-нчи июнда чакъырылгъан Жанболатны офицер курслагъа йибере. Чалтлашдырылгъан курсланы битдирген лейтенант Жанболат Алиханов Къыбла-Гюнбатыш фронтну Харьков бойда дав этеген асгер бёлюгюне бакъдырыла. Уьйге йиберилген кагъызгъа язылгъан авлакъ почтаны номерин Интернетден тергеп къарагъанда, ол янгы къурулгъан 87-нчи атышывчу дивизиягъа взводну командири болуп белгиленген.
Шо вакътиде тиши-тырнагъына ерли савутлангъан немислер Харьков шагьарны ала, оьзлеге къаршы тургъан совет дивизияланы артгъа тартылма борчлу эте. Жанболат къуллукъ этеген дивизияны Сталинград областны Эдил сувуну ариги янындагъы Ленинск шагьаргъа чыгъара ва толумлашдырма башлай.
Шо вакътиде Дагъыстангъа фронтгъа адамлар алма йиберилген старший лейтенант Жанболат Алиханов 2-3 гюнге уьюне гелип гете.
Агъасы Алихан 21-нчи атышывчу дивизияны 41-нчи гвардия артиллерия полкуну 9-нчу батареясыны взводуну командири болуп яхшы дав эте. Ростовну тюбюнде авур яра алып, Пятигорскиде госпитальда ята. Гьалы къолай болгъанда, къызыл партизан Атайны уланы деп, ону дос-къардашына ювукъгъа, Хасавюртгъа госпитальгъа чыгъаралар.
Жанболат давгъа гетгенден берли бир де кагъыз алмагъан агъасын гёрюп сююне. Шо заман алдыргъан сурат агъа-ини ва дос-къардаш учун ахырынчы болуп да къала. Старший лейтенант чин алгъан Алихан да къолай болуп, иниси булан Сталинград бойгъа гете.
Жанболатны кагъызындан:
«Мен, Жанболат, гьасирет саламларымны йиберемен анама ва бары да мени соражакълагъа. Мурадым – сиз сав-саламат болмакъ. Мен эсен-аман оьзюмню частыма етишдим, ичигизбушмасын. Алихандан 28-нчи январда Сталинградда айрылдым.
Магъа дагъы да тамакю йиберигиз. Алып гелгеним де яшлагъа пайлап, шоссагьат битип къалды.
3.02.1942 йыл».
Сюювню сигьрулу гючю
Жанболат гьар бош заманы болгъан сайын, уьйге кагъыз язып тургъан. Бир кагъызын ол оьзю сюеген къызгъа бермек учун язгъан болгъан. Сюювню гьиси давда дагъы да артыкъ боладыр…
Жанболатны кагъызындан:
«Къаламым, кёмек эт чечмеге сырым,
Сазгъа сёз гелишсин, тюзелсин сёзюм.
Йыракъсан, не пайда гёрмеймен юзюнг,
Эшитмеймен сёйлесенг, язывдай сёзюнг.
Бизин гьалдан, гюнден сорасанг оьзюнг,
Сав-саламат турабыз, мени сюйгеним.
Мен мунда бозарып, сен онда къалып,
Къолдан бир иш гелмей, юрегим салып.
Накъышлагъа яздырып суратынг алып,
Йиберер бугъай деп, умутум, арив.
* * *
Эсге тюшсем, кагъыз сал,
Узакъ гюнтувуш янгъа.
Сюювюнг яз, сююп яз,
Ругь берир йимик жангъа.
Жанболат, къысып къолунгну аламан.
28.02.1942 йыл».
87-нчи дивизия гиреген армиягъа Харьковну къайтарып алмакъ буюрула. Шо замангъа осаллашгъан атышывчу дивизиялар толумлаш-дырылып бите.
Харьков шагьарны алмакъ учунгъу дав 12-нчи майда башлана. Уьч гюнню ичинде совет асгерлер немислени 20-25 чакъырым артгъа ташлай. 4-нчю гюн немислер бизин асгерлени алгъа чабывун токътата ва къаршылыкъ этме башлай. Шо давда взводну командири Жанболат Алихановгъа яра тие ва ону Воронеж областны Бутурлиновка деген шагьарындагъы госпитальгъа сала.
Сёз ёругъуна гёре айтсакъ, немислер булангъы шо давда 3 генерал-лейтенат ва 7 генерал-майор чиндеги асгер башчылар ва минглер булангъы солдатлар оьле.
«Къаркъарамда бир къашыкъ къан къалгъанча дав этежекмен»…
Немислер алгъа юрюген сайын, гючю осаллашгъан Къызыл Армияны асгерлери артгъа тартыла. Шо заманда Жанболат оьзюню юртлусу Шарабдин Вазирханов булан ёлугъа. Ерден немислени артиллериясы, кёкден самолётлар токътавсуз атыша. Олар уьч керен къуршавгъа тюше ва гьаранбалагьгъа къутгъарыла. Жанболат дав этеген асгер бёлюк де Сталинград областны темиркъазыгъында ерлешген Дубов районну Дубовка шагьарында ерлеше.
Жанболатны кагъызындан:
«Мен, Жанболатдан, гьасирет салам анама, къызардашларым Бикеге, Сакинатгъа, Забиягъа ва гелин Махургъа, Гьалиматгъа, Жакъайгъа ва башгъаларына. Мен гьалиге аманман, сонггъу затны билмеймен. Анам, кепингни бузма, буюргъандан къачып къутулмас. Он жумалар боладыр, мен давдаман. Биз Ватаныбыз учун дав этебиз. Немислеге къаршы къаркъарамда бир къашыкъ къан къалгъанча дав этежекмен.
10 май, 1942 йыл».
Ол гьар кагъызында къызардашларына анасын аягъыз, ону авлакъ ишге къолун тийме къоймагъыз деп бувара. Алихандан, къардашлары-къурдашлары Багьатдан, Абдулазимден, Къалсындан, Асакъайдан ва Салимхандан кагъыз алмайгъанына талчыгъа.
Жанболатны кагъызындан:
«Мен гьалиге яхшыман, аманман. Тек эсден таймайгъан гюнлер де гетди. Къуршавлагъа тюшдюк, дав эте туруп чыкъдыкъ. Кёп авлакъланы абатладыкъ. Дубовка деген шагьарда ял этме токътагъанбыз. Нечик болса да, бу гезик де Аллагь сакълады. Ярасыз аман чыкъдым. Шарабдин тобукъдан тюпде яралангъан эди, бир арба табып, ичге йибердим. Кагъыз язма эринмегиз.
Сонг да, сизге мен дагъы да акъча йибережекмен, магъа мунда тарыкъ тюгюл. Тарыгъыгъызгъа харжлагъыз.
27 июль, 1942 йыл».
Дубовка шагьарда топлангъан асгерлер арты-артындан Сталинградгъа йибериле. Жанболат ахырынчы кагъызын 11-нчи августда язгъан ва давгъа тюшме гьазир болагъанын билдирген. Шо кагъызда ол: «Давда адамлар оьлюп тура, биз буса дивизия толумлашгъанча резервдебиз, мен уяламан», – деп яза ва тезде арза да берип, гёнгюллю кюйде давгъа гетме токъташгъанын билдире. Артда къуршалгъан давлардан ол сав чыкъмагъан ва ону гьакъында дагъы бир ерде де айтылмай.
Сёз ёругъуна гёре айтсакъ, агъасы Алихан Алиханов да Сталинграддагъы къатты урушларда ортакъчылыкъ этген ва 1942-нчи йылны 20-нчы ноябринде авур яралангъан. Ол сав къалгъан, дав эте туруп Уьстюнлюкню гюнюн гёрген, давдан сонггъу йылларда Эндирей колхозну ишин макътавгъа лайыкълы этген.
Анасы Жавгьаратны оьмюрю ёл къарап гете. Эгер де дав кино гёрсе, «къарагъыз, шонда Жанболатым бардыр, шо гиши бек ошады огъар» деп умут этип тура.
Уланы Алихангъа «къарамайсан» деп оьпкелевлер де эте. Ол уланын гёзлей туруп, 1978-нчи йыл гечине.
Иниси асгер бёлюгю дав этген бары да ерде болгъан, къардаш къабурланы тергеген, тек бир ерде де атын тапмагъан. Сталинград давну игити Жанболат Алихановну бир сураты ва давну шагьатнамасы йимик саргъайгъан кагъызлары къалгъан….
Адамны титиретеген санавлар
Гитлерге элибизни къыбла боюндагъы нап батагъаланы алма чы нечик де, ювукъ арасына гелме де бажарылмагъан. Уьстевюне, Сталинград давда оьлгенлени, яралангъанланы ва есир этилгенлени санаса, 1,5 миллион адамын тас этген. Дагъысын айтмагъанда, башында фельдмаршал Фридрих Паульс ва 24 генерал да булан 100 мингге ювукъ асгери къолгъа гелген.
1942-нчи йылны 17-нчи июлундан 1943-нчю йылны 2-нчи февралы болгъанча юрюлген давларда гьар гюн 12296 адам оьле болгъан. Адамны титиретеген санавлар.
Адамлыкъны тарихинде шолай дав бир де болмагъан. Болат да ирирдей, таш да чартлардай шо къайнар давларда совет асгерлер айтып битмесдей игитлик гёрсетген, немислени зулму дёгерчигин артынъерли дёгеретген. Асгерчилер ругьдан тюшмеген, шагьарны гьар орамы, гьар уью, гьар ташы дегенлей душмангъа къаршылыкъ билдирген. Сталинградны топурагъы миллиондан да артыкъ немисге къабур болгъан.
Сталинград бойдагъы давларда гёрсетген къоччакълыгъы учун 112 адамгъа Игит ат берилген. Шо давда 1 гюн ортакъчылыкъ этген адамгъа да игит деп айтма ярай, неге тюгюл гьар адамны бир гиччирек къошумундан Уллу Уьстюнлюк бола. Шо уьстюнлюкде эндирейли эли учун жанын берген Жанболат Алихановну да къошуму бар.
Гебек КЪОНАКЪБИЕВ.
