1999-нчу йылны яйында ва гюзюнде Дагъыстанда болгъан дав агьвалатлар савлай Россияны тарихинде лап да аслу девюрю болуп токътады. Дагъыстангъа чапгъын этген дюнья террорчулагъа къаршы республиканы кёп миллетли халкъы юмурукъдай бирикди, тийишли кюйде къаршылыкъ билдирди. Шону булан бирге шо хас чара янгыз дагъыстанлылагъа тюгюл, Россияны дюнья террорчулукъгъа къаршы ябушувун дюнья оьлчевде де беклешдирди…
Гетген асруну 90-нчы йылларындагъы гьал савлай Кавказда къыставуллу эди. Биринчи мычыгъыш давдан сонг Мычыгъыш Республика дюньяны бары да еринден радикал къаравлары булангъы исламчыланы оьзюне макънатис йимик тартды, гьатта аз заманны ичинде хоншу республика телижибин уяны йимик болду. Шо уядагъы телижибинлер къачан ва кимни хабажагъын бирев де билмей эди, амма хоншуда ерлешген республикалар шо къачан буса да бир гюн болажагъанын яхшы англай эдилер.
1996-1999-нчу йыллар савутлангъан ва биревге де харлы тюгюл минглер булангъы миллетчилер оьз хошуна айландылар. Шоланы шо юрюшлеринде мычыгъышлар оьзлени де, хоншу халкъланы да заралланыву узатылды. Бабаюрт район Мычыгъыш Республика булан дазу саналагъангъа гёре, гьатта мени ата юртум Адил Янгыюртдан дазугъа ерли 10 чакъырым ёл барны гьисапгъа алгъанда, шонда болуп турагъан гьаллар туврадан тувра бизин къоркъунчсуз яшавубузну бузмагъа болагъанны яхшы англай эди.
Шо йылларда савутлангъан адамлар, дазудан чыгъып, ерли халкъны гьайван-малын гьайдап гетеген, уьйлени тонайгъан гезиклер де ёлгъа гетип турду. Оьзлени такъсырсыз къалагъанына базынгъан савутлу террорчулар дагъы да намарт чыгъышларын узатып тербеди: далапчыланы тутуп алып гетип, къамавда сакълап, ювукъ адамларындан акъча талап этеген гезиклер де артып бара эди. Олар урлагъан адамланы санаву бир, яда эки булан дазуланып къалмады: адам булан сатыв-алыв этив уллу оьлчевлеге чыкъгъан эди.
1999-нчу йылны июн айында юртум шо балагьны да чекди: юртлу улан Алимсолтан Имавов, намартлагъа къолгъа бармай, оьзю бир къолдан къургъан тирменинде намарт кюйде оьлтюрюлдю. Дёрт савутлангъан адам тюш вакътиде тирменге гелип, есин алып гетмеге сюйген эди. Амма олар бизде де олагъа азыв батдырып болагъан эркеклер кёп барны унутгъан болгъан буса ярай: Алимсолтан Имавов савутлангъан дёрт адам булан ябушуп, оланы къолундан къутгъарыла, абзаргъа чабып чыгъа. Амма намартлар Алимсолтанны артындан таба автоматдан атышып, писсиревсюз чыгъып гетелер.
Алимсолтанны оьлюмю юртлуларымны хозгъады. Юрт бирикди. Шолай намартлыкъгъа ёл бермеге бирдокъ да рази тюгюл юртлулар гиреген-чыгъагъан ёлланы бетон блоклар булан бегетип, къалгъан бир ёлгъа шлагбаум салып, гезик булан адамлар юртну сакъламагъа башладылар. Ят машинлер толу тергевден чыгъа, ят адамлар тергеле, юртгъа ким-ким де гирмеге болмайгъан болду. Шо йылларда юртну ёлбашчысы болуп турагъан Даниял Исламовну гьаракатындан юрт ополчениеге юзлер булан адам язылды. Яш да, къарт да – бары да, бичагъы бар – бичакъ, тюбеги бар – тюбек булан гечеси-гюню булан юртну сакълап турдулар.
Арадан эки ай да гетмей белгили агьвалатлар башланды. Юртда шо гюнлерде кёп халкъны ортакъчылыгъы да булан сход оьтгерилди. Сходгъа жыйылгъан халкъ бир гёнгюлден агъа-инилик аралыкълагъа от салгъан намартлагъа къаршылыкъ билдирмекни тюз гёрюп, янын тутдулар, шо гюн ополчениеге язылгъанланы санаву да бир-нече керенлеге артды.
Шо гюнлер давну тютюнюню ийиси гьавагъа сингени дагъы болмагъан кюйде сезиле эди. Дав юрюлюп турагъан бойдан гелеген хабарлар, ерли телеберилишлерде яралангъанлагъа къан герекни айтагъан билдиривлер давну оту бизге нечик ювукъда токътагъанны исбатлады. Шо вакътиде гьали йимик телефонлар да ёкъ эди. Бары да тарыкъ маълуматлар бизин булан постда къаравул юрютеген ич ишлени къуллукъчуларыны рацияларындан геле эди. Заман-заманда бизин каналгъа боевиклер де къошулуп, уллу къоркъунчлар билдире эдилер. Тек бирев де бюдюремеди, гьар адам Ватаны-эли учун оьлюп гетмеге гьазир эди.
Чакъырылмагъан къонакълар Дагъыстанны тав районларындан къувалангъан сонг, боевиклер янгы чапгъынын Къызлар ва Бабаюрт районгъа гьазир этип турагъаны да белгили болду. Гьатта Россияны баш телевидениесинден таба Бабаюрт районну картасын гёрсетип, боевиклени эмири жума намазны Бабаюртну межитинде къылажакъны билдиргени де гёрсетилди. Шо гюнлер Бабаюрт район дав гьалгъа чыгъарылды десе де ялгъан болмас. Дазуда ерлешген милицияны постуна атышывлар, боевиклени, Терик оьзенден оьтюп, Хамаматюртну агъачлыгъына чыкъма къарайгъан гезиклери кёп болду. Юртдан къатын-къызланы къоркъунчсуз ерге гёчюрюв башланды. Гьар ким агьлюлерин оьзю болагъан ерге йибермеге алгъасай эдилер. Озокъда, юртлулар агьлюлерин гёчюреген вакътиде постда къатагъанлар дав ювукъ болгъанны кёп яхшы гьис эте ва англай эдилер.
Шо айлар айрокъда хамаматюртлулар ва уцмиюртлулар кёп зар чекдилер. Эренлери агъачлыкъны сакълайгъанда, къартлар ва къатын-къызлар кёп къыйналып жыйгъан мал-матагьын арбалагъа да юклеп, гечелени Адил Янгыюртну майданында йибере эдилер. Неге тюгюл де, эки де юрт дазугъа тийип токътагъан ва, эгер де дазудан боевиклер чыкъмагъа болса, юртну алмакъ учун олагъа уллу гьюнер тарыкъ тюгюлню къарт да, яш да яхшы англай эдилер.
Насипге, намартланы хыяллары яшавгъа чыкъмады. 1999-нчу йылны сентябр айыны ахырында Адил Янгыюртгъа Россияны асгери гелди. Башлап олар юртну ягъасында орунлашдылар. Гече топлар булан боевиклеге урмагъа башлагъаны, топну атылывундан топуракъ аякъ тюбюнгден гетмеге аз къалар йимик чайкъалагъаны бугюн йимик эсимде къалгъан. Биринчи топлар атылгъанда, постдагъы рация яллыкъ тапмады. Айтагъаным, хамаматюртлулар Адил Янгыюртдагъы атышывланы эшитип, террорчулар юртгъа чапгъын этген деп ойлагъанлар. Оьзлер кёмекге гелмеге гьазир экенни рациядан таба билдиргенлер.
«Бизге уруп турмай, биз уруп турабыз!» – деген сёзлер шо мюгьлетде уллу сююнч йимик айланагъа чалынды. Умут ахырынчы оьлегени герти экени шо гюнлерде янгы тюслер булан яшавну бояды.
Эрнине эр мыйыгъы битмеген 18-19 йыллыкъ орус яшлар, шо гюнлерде оьзлени тёшю булан дагыстанлыланы, айрыча бизин: къумукъ аналаны ва къызардашланы, къартланы ва яшланы якълагъанны, дюнья террорчулукъну ёкъ этивюне оьз къошумун этгенни бир де унутмагъа тюшмей. Унутма да бажарылмай. Неге тюгюл де, арадан 25 йыл гетгенде, шо гюнлени эсге ала туруп, эгер де бизге шо къыйынлы гюнлерде орус къурдашларыбыз инбашын таямагъан буса, биз бугюн къайда ва не гьалда болажакъны бирибиз де айтып болмас эдик.
Юрт ягъада Россияны асгери орунлашгъан сонг, юртдан къачып гетген къатын-къызлар гене къайтдылар. Орус солдатлагъа рази халкъ, гьар гюн орам-орам булан биригип, гезигине гёре олагъа тюш аш элте башлады. Къувурма-пилав къазанлар гьар гюн солдатлар токътагъан ерде бола эди. Солдатланы сююнчю, разилиги, алгъышлары бугюн де къулагъыма чалына, оланы илиякълы иржайывлары гёз алдымдан таймай. Шо вакътилерде буса бары да алгъышлар янгыз олагъа – бизин оьзлени тёшлери булан япгъан Россияны солдатларына тийишли эди…
Тарих бир агьвалатны да унутмай. Арадан 25 йыллар гетген. Бугюн де Ватаныбызда давну оту гене сезиле. Бугюн де орус солдат ва дагъыстанлы батыр, бир-бирине инбаш салып, бир вакътилерде дагъытылмай къалгъан миллетчилер ва террорчулар булан ябушалар. Бизин барыбызны да буса, гьалиден 25 йыл алда йимик гьали де, бир гюч байлагъан, шо да – Ватаныбызгъа бакъгъан тенгсиз сююв! Бир шо сююв бизин гьар балагьлардан, гьар тюрлю къоркъунчлукълардан къутгъаргъан ва гележекде де шолай болажакъгъа бир мюгьлетге де шеклик этмеге тюшмей.
Герейхан ГЬАЖИЕВ,
бизин мухбирибиз.
