Журналист агьамиятлы масъаланы гётере

Дагъыстанда туризмни оьсдюрювде бар имканлыкъланы пайдаландырывгъа артдагъы йылларда ерлерде тергев артып тербейгени ачыкъ болуп гёрюне. Бизин республика­быздагъы тарих, маданият, дин, табии эсделиклерибизни санаву 2 мингден айланагъаны гьакъда да айрыча эсгермеге герекдир. Шоланы санаву да бир кюйде турмай, йылдан-йылгъа сыдралары толумлаша. Гьали-гьалилерде Къаягент райондагъы уллу авлакъланы ва кёллени бийлеген Каспий бойда «Аччы» ва «Папас» участкагъа пачалыкъ заповедник гьисапда хас даража берилди…

«Дагъыстанны 100 аламаты» деген турист картада токъташдырылгъан ёллар кёп буса да, тюзлюк бойдагъы Хумторкъали районда ерлешген Сарихум къайыр тёбеден башлана. «Дагъыстан» деген лап да уллу пачалыкъ оьлчевюнде­ къорулма тюшеген эсделигибизни амалгъа геливюне алим-ахтарывчуланы далиллери де къаршылаша. Шо гьакъда маълумат береген англавлу ерли адамланы оьзтёрече хабарлары да тергевню тартмай болмай. Озокъда, ерли аламатлагъа байлавлу йылдан-йылгъа, асрудан-асругъа, наслудан-нас­лугъа гёчюп яшайгъан авуз яратывчулугъун бирев де инкар этмеге болмай. Буса да, он тогъузунчу ва йигирманчы асруланы ахтарывчулары Барбет де Марник, Пастухов, Майоров ва оьзге алимлени илму кюрчюсю булангъы далиллери де гьакъыкъатдан ари тюгюл.

Айтмагъа сюегенибиз, атлары уьстде эсгерилген алимлер токъташдырагъан кюйде, Сарихум – ер юзюндеги лап да уллу къайыр тёбелени бириси. О айлана якъдагъы гьава шартланы, дагъы да тутдуруп айтсакъ, тюзлюк бойдан эшеген гючлю еллени таъсирини натижасында амалгъа гелген. Гьалиги заманда халкъара оьлчевдеги табии эсделигибизни гележекдеги къысматы теренден ойлашдырмай болмай. Неге десегиз, айлана якъдагъы экология гьал бузакълаша, адамланы оьз пайдасын ойлашып заралгъа токътайгъан талавур гьаракатларыны натижасында да къайыр тёбени оьлчевлери алышына.

Белгили болгъан кюйде, Сарихум къайыр тёбени эсделик даражалы гьисапгъа алынгъан 600 гектаргъа ювукъ майданы бар. Айтмагъа сюегеним, шону майданыны дазуларын бузмагъа биревге де ихтияр берилмей. Тек не этерсен, къайыр тёбени бийиклиги уьстде эсгерилген себеплеге гёре маълумат къураллардан таба 250-260 метр деп башгъа-башгъа кюйде бериле.

Ону айланасында алдан берли ерли халкъ оьзюне мердешли бавчулукъ, юзюмчюлюк ва овощлар оьсдюрюв булан машгъул болуп тургъан.

Хумторкъали районда бир вакътилерде болгъан италиялы ва француз юзюм оьсдюрювде чалышагъан алимлери аянлашдыргъан кюйде, бу бойда болдурулагъан гюнешни емишини оьзтёрече татыву бола. Татлилиги де 40 процентлеге етише десем, янгылыш болмас. Шо да татли емишден гьазирленеген къуймур этеген ичкилени, балны-тушапны, оьзге малланы сан янына айрыча таъсир эте. Демек, ерли ва тышдагъы къоллавчуланы янындан якълав таба.

Бизин къалам къурдашыбыз, «Ёлдаш» газетни оьз мухбири Жават Закавовну Хумторкъали райондагъы юзюмлюклени алдагъы даражасы ва гьалиги къыйынлы­ къысматы гьакъда чакъда-чакъда агьамиятлы макъалалары печат этилинегени охувчуларыбызны тергевюн тартагъаны англашыла. Неге десегиз, гьалиги заманда бизин аграр республикабызда­ юрт хозяйство туризмни ерлердеги имканлыкъларын гьисапгъа алып, халкъ саниятланы, мердешли тармакъланы оьсдюрюв – бугюнню аслу масъаласы. Шо гьакъда республикабызны башчылары да айрыча буварыв эте, ерли муниципал къурулувларында чалышагъан юрт хозяйство касбучулагъа-къуллукъчулагъа тапшурувлар бере.

– Гетген йыл бизин республи­кабызда къонакълай болгъан ва ял алгъан туристлени санаву бир миллионгъа етишди, – деди шо масъалагъа байлавлу болуп ДР-ни Гьукуматыны янында оьтгерилген уллу генгешде ортакъчылыкъ этегенде оьз пикруларын малим этген ДР-ни Башчысы Сергей Меликов. – Бу йылгъа шоланы санаву 2 миллиондан кем болмас деп къаравуллана. Алда Россияны оьзге регионларында, тыш пачалыкъларда болагъан туристлер гьали Дагъыстангъа геле. Ону учун бизин рес­публикабызгъа ял алмагъа, савлугъун беклешдирме ва шолай да гёнгюн ачма, анг­лавларын генглешдирме гелеген къонакъланы лайыкъ­лы кюйде къаршыламакъ учун гьазирлик гёрме герек бо­ла. Демек, ерлерде туристлер учун онгайлы шартланы болдурувгъа тергевню артдырмагъа тюше. Неге тюгюл, туристлер оьр даражалы къуллукълагъа гьажатлы ва ял алмакъ учун шолай онгайлы бойланы танглай.
Гертиден де, Дагъыстанда туризмни оьсдюрмеге имканлыкъ береген онгайлыкъланы, къуллукъланы болдурув булан машгъул къурумланы арасында юрюлеген тогъатартывну камиллешдирмеге тюше. Тек не этерсен, олагъа оьз пайдаларын якъламакъ учун, ерлерде гьалиги заманда кёп зат етишмей. Шо гьакъда бизин республикабызны башчылары да ойлашмай тюгюл ва ерлерден асувлу таклифлер къаравуллай.

Уьстде де эсгерилген кюйде, оьзтёрече табии шартлары, милли мердешлери, экономикасы, маданияты булангъы та­биатны, маданиятны, тарихни ва шолай да дин эсделиклери Дагъыстанда аз тюгюл. Турист­лер де бир башлап оьзлени сапарларын шолай сыйлы, гьюрметге лайыкъ­лы эсделиклерден баш­ламагъа муш­тарлы болагъаны гьакъ. Шоланы арасын­да, озокъда, Са­рихум къайыр тёбе — лап да гёрмеклиси.

Дагъыстанны къап-орта­сында орунлашгъан эсгерилген табии эсделикни дазуларыны ичинде 350 тюрлю оьсюмлюклер, 200-ден де кёп къушланы журалары ва башгъа жан-жанывар къаршылаша. Шоланы арасында айрыча къорувгъа лайыкълылары Дагъыстанны ва Россияны Къызыл китапларына гийирилегени гьакъда да айрыча эсгермеге герек. Уьстевюне, Сарихумда къаршылашагъан къушланы 30 журасы халкъара Къызыл китабына да гийирилген.

Айлана якъда бизин булан дос тюгюл пачалыкълар санкциялар билдиргени саялы, четимликлер де къаршылашмай къалмай. Шогъар да къарамайлы, арт вакътилерде Дагъыстангъа гелеген туристлени сыдралары толумлашагъаны гележек учун хайырлы тармакъны оьсювюне инамлыкъ тувулуна. Шону гьисапгъа алып, ДР-ни табии байлыкъларыны, экология ва шолай да халкъ саниятларыны, туризмни министерликлерине сыйлы эсделиклени айланасында тийишли онгайлыкъланы болдурмакъ учун маячылар ва шолай да ижарачылар булан адилли шартларын токъташдырып, дыгъарлашып иш гёрмеге тюше.

Озокъда, шоланы болдурмакъ учун пачалыкъ оьлчевде федерал, республика, ерли бюджетлерден де харжлар гёрсетилегени белгили. Айтмагъа сюегенибиз, шолай харжланы да тёкмей-чачмай тийишли ёрукъда къолламагъа тарыкъ бола.
Гележекде Дагъыстанны лап да туризмни гёрмекли отавуна айландырмакъ учун туристлени маршрутларында ва объектлеринде табии газ ягъарлыкъны, электрик токну, сувну тартмагъа, тезде салынгъан сокъмакълар булан дазуланмайлы, ёлланы генглешдирип чакъырымларын узатмагъа тюшежек.

Шолайлыкъда, туризмни оьсдюрюв булан бизин республика­бызда иш ерлени артдырмагъа имканлыкълар да болдурула ва гьар тюрлю бюджетлеге жыйылагъан налогланы къадарын артдырмагъа ёллар ачылажагъы да шекликни тувдурмай. Шону гьисапгъа алып, Хумторкъали районну администрациясыны янындан да гьалиги заманда Сарихум къайыр тёбени айланасында туристлер учун гьар тюрлю онгайлыкъланы болдурувгъа тергев бериле.

– Сарихум «Дагъыстан» деген пачалыкъ къорукъгъа гире, – дей «Хумторкъали район» муниципал къурулувуну башчысы Айнутдин Зиявутдинов. – Пачалыкъ оьлчевдеги табии эсделиклер­ буса федерал есликдеги мюлк йимик къорулмагъа тюше. Озокъда, о бизин ерли сыйлы эсделигибиз экени гьакъда да унутмай гьюрмет этсек, къонакъланы алдында бетибиз ярыкъ болур. Айтмагъа сюегеним, минг йылланы боюнда ерли халкълар ону айланасындагъы топуракълардан пайдаланып, авлакъ ниъматлар оьсдюрюп оьмюр сюрген. Гьалиги наслулагъа­ да шону агьамиятлыгъын сингдирив гьар агьлюню ва школаны умуми ортакъ борчу болуп токътай.

Районну баш гьакими англатыв береген кюйде, гьалиги заманда Сарихум тёбени къысматын гьисапгъа алып, ДР-ни гьар тюрлю министерликлери ва шолай да далапчы къурумлары булан, байлавлукъда кемчиликлеге ёл бермейли, онгайлыкъланы болдурмакъ учун гьаракат этиле. Шону учун 4 чакъырым узунлугъу булангъы алдагъы темир ёл станциядан Сарихумгъа салынгъан эсги ёлну янгыртмакъ муратда «Кавказ» деген федерал ёлну гьисабындан тайдырып, уьс­тюне­ асфальт салмакъны таклифи ДР-ни транспорт ва ёл къурулуш министерлигине гийирилгени гьакъда да айрыча эсгермеге тюше.

Сарихумну айланасында арт вакътилерде оьзге тюрлю онгайлыкълар болдурмакъ муратда оьтгерилеген чаралар да давам этиле. Мунда уллулагъа ва яшлагъа ял алмакъ учун гьар тюрлю майданчалар тийишли къураллар булан ясандырылгъан. Жамият оьлчевдеги талаплар учун аш хапмагъа имканлыкълар болдурула. Къонакъюйлени къурув гёз алгъа тутулгъан. Эсги темир ёл вокзалдагъы биналаны янгыртып, шонда ял алмагъа гелеген туристлер, оьсюп гелеген наслулар учун музей къурмагъа умут этиле. Шолайлыкъда, Дагъыс­танда жинаятчылыкъ ишлерден, террорчулукъдан къыйыкъсытылмай, парахатлыкъда ва дослукъда оьсювге ёллар эркин бола. Лап да аслусу, тышдан гелтирилеген малланы, этилинеген къуллукъланы регион ва ерли имканлыкъланы, онгайлыкъланы къолайлашдырма бажарыла.

Шону буса Дагъыстангъа ял алма гелеген туристлени санаву артагъаны ачыкъ этип гёрсете.

Къ. КЪАРАЕВ.