Тезде, мен радиода ишлейген йыллар, пагьмулу шаирибиз Бадрутдин Магьамматов Англияны дюньягъа белгили шаири, драматургу В. Шекспирни «Гамлет» деген пьесасын гёчюрюп, шо спектаклни Къумукъ театрны сагьнасында гёрсетдилер. Шонда баш ролларда Имам Акавутдинов–Макбетни ва Дагъыстанны халкъ артисти Барият Жумакъаева («Леди Макбет») Макбетни олжасыны ролюн оьтесиз уста кюйде ойнадылар. Барият Жумакъаеваны оюну магъа да бек таъсир этди. Шо заман мен Къумукъ радиогъа ону булан берилиш этмеге уьюне бардым. Пагьмулу артисткадан къайры да, ол оьтесиз къонакълагъа къашын да, ашын да берип къаршылап да, абур-сый этип, оланы узатып да болагъан гёзел олжа да, ана да дюр эди. Биз ону булан тезден берли бир-биревню таныйгъан йимик сыр чечип, ашюйюнде къужурлу кюйде лакъыр этдик.

Гёзден тайгъан гёнгюлден де тая деп айталар. Амма мен ону чакъ-чакъда эсгере боламан. Муна ол Къумукъ кёкде янагъан юлдуз кююнде арабыздан гетгенли, бу йыл 10 йыл бите. Шону да гёз алгъа да тутуп, Театрны бютюндюнья гюнюне багъышлап, ону бирдагъы керен сизин де эсигизге салмакъ учун савунда болгъан лакъырыбызны тергевюгюзге беремен.

Дюр. Тап шолай. Ону авзу амин сагьатгъа ачылгъан болгъан. Арапат бажив къызыны къызына Барият деп аты данггъа айтылынгъан халкъны инг сююмлю, бугюн де ярыкъ шавла береген юлдузу – Барият Муратованы атын къойгъан. Бир гиччинев къыз оьзю оьсгенде уллу пагьмубузну сокъмагъы булан гетежекни не билсин дагъы.

«Гиччи къызым–Барият болсун! Ону йимик халкъны сюювюн къазанма да, пагьмулу да болмагъа Аллагь насип этсин!» – деген улланасыны алгъышлы сёзлери ерине етишген.

Гиччиде Барият юрегинде актёрланы оюнуна гьасирет болуп оьсе. Ол гьар тюрлю артист йимик, оланы тавушлары булан оьз-оьзюне сёйлеп ойнай болгъан. «Мен актриса болма сюемен. Мен актриса болажакъман»,–деп оьз-оьзюне кагъызлар яза, китапланы арасына сала.

Гёремисиз, нечик ону «алтын» мурады яшавгъа чыкъгъан. Гьатта 35 йыллыкъ чагъын­да огъар «Дагъыстанны ат къазангъан артисткасы», 42 йылында «Дагъыстанны халкъ артисти» деген сыйлы атлар бериле. Олай да, 1998-нчи йылда буса Горькийни атындагъы Орус театрда Шамилни гелешмиши Кериметни келпетин уста яратгъаны учун «Йылны инг пагьмулу артисткасы» болмакъ да – ону оьр даражалы усталыгъын­ исбатлайгъан багьа берив.

Барият Жумакъаева Бабаюрт районну Хамаматюртунда Нагаевлени уллу агьлюсюнде авлетлени экинчиси эди. Ондан сонг да татывлу ожакъда 5 яш оьсген.

Мелте йимик Бариятны тюлюнде де, тюшюнде де янгыз театр. Ол школада охуй­гъан­да тартынагъан, аз сёзлю къыз болгъан. Гьатта ону артистка болмагъа сюегенин гьеч гиши билмеген. Уялчан къызъяш оьзгелер булан аз сёзлю буса да, амма юрегинде йырлай, сёйлей, ойнай, кюлей.

Барият китап охума оьтесиз сюе. Охугъан асарланы игитлери болуп къарай. Оланы уьст гийимлеринден къайры, ич яшавун да гёз алгъа гелтирип суратлай. Оюнда олар болуп сагьнагъа чыгъа.
10-нчу класда охуйгъанда, ону яшавунда ёммакъларда йимик бир сююнчлю агьвалат бола. Ата юрту Хамаматюртгъа Къумукъ театр геле. Спектакль битген сонг, Саният Муратова сагьнагъа чыгъып: «Яйда Магьачкъалада пагьмулу къызланы, уланланы конкурсу бола», – деп билдире. Шондан оьтген жагьиллени Москва шагьаргъа Шукинни атындагъы Оьр театральный училищеге бакъдыра болгъан.

Бу хабарны эшитгенде Барият ашны-сувну татывун тапмай, гечелер юхламай. Ол оьзюню хыялларын уьюндегилеге айтмагъа тартына. Ахырда чыдап болмай, юрегиндеги сырын ача. Тек атасы Шагьатив кёп заман авузланмай тургъан. Сонг Москвада институтда охужакъ деген ой ону къызы булан разилешмеге борчлу эте. Муна шолай Бариятны яшавунда янгы, сююнчлю бет ачыла.

Тахшагьаргъа жыйылгъан къызланы-уланланы арасындан лап усталарындан 26 адамны Москвагъа охумагъа йибере. Оланы арасында Барият да бола. Уллу ругьланыв булан ол оьзюню къысматы гьакъда хабарлама башлады:

– Оьр охув ожакъгъа тюшгеним, Москвада оьтген йылларым, чинк де белгили артистлер берген дарслар бары да магъа къаравулламагъан кюйде гелген савгъат йимик болду. Бизин институт Вахтанговну театрыны янында эди. Дарс бергенлени арасында Ульяновну, Этушну, Мироновну атларын айрыча эсгермеге сюемен. Шо гюнлерден магъа инг арив эсделиклер къалгъан десем ялгъан болмас. Бир керен институтну залында олтуруп концертге къарап турабыз. Бизден аз алда Михаил Ульянов къызы булан олтургъан. Сав концерт мен олагъа къарап турдум десем ярай. Булай къужурлу ёлугъувлар охуйгъан заманымда кёп бола эди.
Ахырынчы курсда биз Шолоховну «Тихий Донун» сагьнада да ойнадыкъ. Мен Натальяны ролюн ойнай эдим. Аксиньягъа гелип: «Къой мени эримни», – деген кююм гьали де эсимде. Дип-лом ишим буса В. Шекспирни «Гамлетдеги» Офелияны ролю эди. Мен ону сёзлерин гьали де унутмагъанман. Бары зат эсде, гьатта институтну ийиси де.

Биз бир-биревню юрегин англап, масхаралар эте туруп, жанлы кюйде хабарлайбыз. Ону эркин, чомарт, ачыкъ хасияты, иржайгъан юзю гьатта мени де иштагьландыра эди. Ол уьюнде ашамагъа неси бар буса, шоланы столну уьстюне салып, къуруп къойду. Мен ол гьазирлеген ашланы кёп сююп татывуна къарайман, ушатып макътайман. Барият буса, кюлей туруп:

– Мен булай ашланы гьар гюн эте деп эсинге гелмесин. Тюзюн айтсам, аш этме онча сюйме де сюймеймен, заманым да болмай. Мен яхшы хозяйка, яхшы ана тюгюлмен деп эсиме геле. Эриме де, яшларыма да тийишли тергев берип болмай къаламан,–деди. Къара дагъы, нече де саламат адам, оьз-оьзюн макътама сюймей деп ойлашдым. Неге тюгюл, уью-эшиги де тазалыкъдан йыртыллайгъан­ны, яшлар да тарбиялы, татывлу ашлар да этегенин де гёре эдим.

Барият булан ювукъдан лакъыр этген сайын, ону мен юрегиме ювукъ адамым йимик гьис эте эдим. Ол оьтесиз къужурлу, жагь, татли тили булангъы инсан эди. Ону сёзлериндеги яшавну сюегенлик, шондан къуванагъан­лыкъ ондан таба магъа да бериле эди. Илиякълы иржайыву буса гёнгюллени гётере эди.

– Барият, сен оьзюнгню насипли адамгъа гьисап­лаймысан? – деп сорайман.

– Озокъда гьисаплайман. Гьатта гёз тиерден къоркъаман. Мени кёп сюеген ишим, агьлюм, яшларым, атам-анам бар. Лап ювукъ адамлары сав-саламат гиши – инг де насипли адамдыр. Байлыкъ, уллу къуллукълар бир заманда да ону орнун тутуп болмай.

– Ишингни гьакъында хабарласанг…

– 1983-нчю йылда Моск­вадан охувумну тамамлап къайтдым. Гелгеним булан ишге тюшдюм. Биринчи ролну уьстюнде ишлемеге башладым. Оьзюнг ушатмагъан игитлени келпетлерин сагьнада яратмагъа тынч тюгюл, амма ругьландыра. Мен белгили, пагьмулу режиссёрлар, артистлер булан ишлейгенге оьктеммен.

– Театрда ишлейген чакъы йылланы ичинде сен яратгъан келпетлер бары да эсингдеми?

– Эсимде. Тек мен оланы бир де санамагъанман, гьисабын юрютмегенмен. Эсделикге программаланы, афишаланы, суратланы жыйып сама да бажармайман. Видеозапислеге къарап, 16 йыл алда нечик ишлегенимни гёрме чи сюер эдим, тек не пайда?

– Лап кёп сюеген игитлерингни айтсанг, охувчулар да билежек эди.

– «Къапгъындагъы» – Элизабет, «Шавхал Адилгерейдеги» – Эминеханым, «Гёзьяшлы кюлкю» – Наталья, «Макбетдеги» – Леди Макбет–булар бары да магъа бек аявлу роллар. Бирин де айырып болмайман. Бары да юрекден оьтюп яратылгъан келпетлерим.
Уьягьлюсю Байсолтанны гьа­къында сёз чыкъгъанда, ону гьайран арив гёзлери айрыча ренк береген йимик яна эди.

– Сёйлесек де, башлап пагьмулу адам экенин айтып, сонг мени агьлюм, аркъа таягъан Асхар тавум деп узатар эдим,–деп давам эте. Гертилей де, Байсолтан–яратывчу ругьу булангъы адам, герти актёр. Комедия булан трагедияны арасында аз ёл ёкъ. Байсолтан буса бу эки де жанрда бир йимик пагьмулу ойнап бажара. Ону яратывчу янгылыкъларына бир-бирде мен де тамаша боламан. Яшавда Байсолтан сабур-саламат, ич дюньясы бай адам, уьлгюлю ата. Мен насиплимен къысмат бизин ёлукъдургъангъа.

– Сиз Москвада бирче охуйгъанда уьйлендигизми?

– Москвада биз бир элден баргъан къурдашлар эдик. (Байсолтан Жумакъаев де Бабаюрт райондан). Гьали кюлкюм геле, ол онда оьзю гьашыкъ болгъан къызлар булан мени таныш эте эди. Сонг сююв гелди… О замангъа биз бирче уьч йыл ишлеген эдик. Гечебиз-гюнюбюз дегенлей, ишге берилип, сав яшавубуз театр булан байлавлу эди. Бирден бир-биревню эс этдик. Бир-бирибизни янгыдан, биринчилей гёргендей болдукъ.
– Эки артист бир болуп, ожакъ къуруп яшайгъанда, уьстевюне, авлетлеригиз де болгъан сонг, сизге касбугъузну кютмеге тынч тюгюлдюр. Бир вакътини ичинде артистка да, ана да, олжа да дюрсюз…

– Актриса актёрну къатыны буса, шо намусланы кютмеге тынч бола. Башгъа эргиши ону англамагъа болмажакъ эди. Байсолтан гьар не якъдан да кёмекли, анг-лавлу болмагъан эди буса, мен шо намусланы янгыз кютюп бажармас эдим. Оьзюнг ойлашып къара, спектакль битип уьйге къайтгъанда, янгыз бир оюм бола–ятмакъ, ял алмакъ. Биревню эшитме де, гёрме де, сёйлеме де сюймеймен. Сагьнада сен яратгъан келпетни яшавун ойнап гелген сонг, гьалсыз болуп къаласан. Уьйде буса опуракъ жувма да, аш этме де, жыйышдырма да герек. Ондан къайры, сагъа бозаргъан яшлар да бар. Мени гьалымны шо заман янгыз актёр англап бола.

– Барият, сени алтын бюртюклер йимик 2 къызынг бар. Олар сен тутгъан ёлну узатма сама сюймейми?

– Уллу къызым Сайида мени йимик гиччиден театргъа гьасирет. Етти йыллыкъ чагъындан сагьнагъа чыгъып­ охумагъа башлагъан. О заман Сайиданы гьакъында «Гиччи къызны ва ону шиърулары гьакъда ёммакъ» деген къысгъартылгъан фильм де чыкъды. Гьали огъар 12 йыл бола. Ону яшлыгъы театр булан байлавлу, ол онда оьсген десек де ярай. Биз ону репетициялагъа, спектакллеге оьзюбюз булан алып юрюй эдик. Сайида – пагьмулу къыз. Тек мен актёр касбуну сайлагъан­ны сюймеймен. Неге десенг, бу – къыйын касбу, яшавда кёп затлардан магьрюм къаласан. Сени сагьнада ойнамагъа я чакъы­рып, я чакъырмай къойма бола. Ким буса да бу касбуну къыйынына-тынчына чыдамажакъ. Мен буса биринчилей къызым насипли болгъанны, яшавуна рази къалгъанны сюемен.

Минаханум деген 2-нчи къызым музыка булан машгъул. О гьалиден башлап пианинода оьзю ушатагъан макъамланы сокъмагъа къарай. Насипге, театргъа гьашыкъ тюгюл.

– Сагьнада сююв гёрюнюшлер аз болмай. Сен де олай ролларда ойнагъанда, къаравчулар ёлдашынгны гьакъ юрекден сюе деп инана. Байсолтан шогъар нечик къарай?

– Байсолтан – артист. Ол бары затны бар кююнде англай. Сагьнадагъы сюювню де, яшавну да аралыгъы ёкъ. Сонг да, башгъагъа гюллемекни мен англамайман. Сююв–я бар экевню арасында, я ёкъ. Ёкъ буса, ону гюч булан этип болмай. Оьзюнгню де, янынгдагъы ювукъ адамларынгны да кепин бузма, яшавун агъуламагъа негер тарыкъдыр? Сюювню бугъавлап сакълап да, гел деп чакъырып да, гет деп къувалап да болмай.
Мен классиклени къайтарып, къайтарып янгыдан охумагъа сюемен. Антон Павлович Чехов айтгъан сёзлери бар: «Адамны юреги даим гьашыкълыкъны толкъунунда турмагъа герек. Башгъа сёзлер булан айтгъанда, шолай гьал гёнгюлню гётере, оьзю­ню исбайылыгъына инандырта, гюч бере, рагьмулу болма уьйрете».
Барият Жумакъаева халкъ арада оьзюнден сонг биринден-бири пагьмулу келпетлер яратып, оьзюнден сонг ярыкъ гьыз къоюп гетди. Ол лакъы-рыбызны ахырында: «Спектакль битип, сагьнагъа чыкъгъанда, къаравчулар этген харс урувлардан, чечеклерден артыкъ савгъат болмай», – деген эди.

Барият, биз сени зор уллу пагьмунга, биринден-бирин тизив ойнагъан­ игитлеринге бугюн де харс урабыз, сени ачыкъ, чечек йимик юзюнгню эсге алабыз ва унутмайбыз. Ятгъан еринг ярыкъ болсун, Барият!

СУРАТДА: Барият ЖУМАКЪАЕВА.