Асувлу гьаракатны гёрмекли натижалары
Айлана якъдагъы йыл сайын артып тербейген къоллавчуланы талапларын гьисапгъа алып, экономика- яшавлукъ агьамияты булангъы къурулушланы асувлу кюйде пайдаландырывгъа арт вакътилерде айрыча тергев бакъдырыла. Пачалыгъыбызны Башчысы Владимир Путинни сиптечилиги булан къабул этилинген указларында белгиленген милли борчлар Дагъыстанда да яшавгъа чыгъарылагъаны ачыкъ болуп гёрюне.
Тюзюн айтмагъа герек, РФ-ни оьзге регионларында йимик, бизин республикабызны къурулуш тармагъы да гьалиги заманда гьар тюрлю къыйынлыкълагъа къаршылаша. Бизин булан дос тюгюл пачалыкълар билдирген санкцияланы шартларында къурулуш малланы ва къуллукъларыны багьаларыны артагъанын енгмеге тынч тюгюл.
Шогъар да къарамайлы, оьтген йылда пачалыкъ оьлчевде гёрюлген агьамиятлы чараланы ва харж булан кёмеклешивню натижасында Дагъыстанны къурулуш, яшавлукъ-коммунал тармакъларында етишилген уьстюнлюклер бар. 2022-нчи йылдан бугюнлеге ерли ДР-ни къурулуш ва ЖКХ министерлигини уьч милли проектде ва шолай да 9 пачалыкъ программада ортакъчылыкъ эте.
Алда токътагъан борчланы агьамиятлыгъына ва шолай да яшавгъа чыгъарылывуна байлавлу болуп тёбенде ДР-ни къурулуш ва яшавлукъ-коммунал министри Артур СУЛЕЙМАНОВ «Ёлдашны» охувчуларына баянлыкъ бере.
– «Яшавлукъ» деген регион проектде эсгерилгени йимик, бизин ишибизде лап да агьамиятлы борч къоллавчуланы тийишли майданлар булан таъмин этив санала. 2022-нчи йылда 1 миллиондан да къолай квадрат метр яшавлукъ майданлар къоллавчуланы пайдаларына берилген. Дагъы да аянлашдырып айтсакъ, шолай агьамиятлы борч 103 процентге яшавгъа чыгъарылды. Шо да алдагъы йыл булан тенглешдиргенде бир къадар артыкъ.
– Дагъыстанда яшавлукъ шартлары яхшылашдырылгъан агьлюлени санаву гьакъда не айтмагъа бажарыла?
– Къоллавчуланы яшавлукъ шартларын яхшылашдырыв ДР-ни Башчысы Сергей Меликовну асувлу чалышыву булан байлавлу. Къоллавчулар ону чалышывун лайыкълы кюйде къыйматлай, рази демеге болабыз. 2022-нчи йылгъа токъташдырылгъан плангъа гёре бизин республикабызны районларында ва шагьарларында 18 минг агьлюню яшавлукъ шартларын яхшылашдырмагъа гёз алгъа тутулгъан эди. Гьакъыкъатда буса 55 мингге ювукъ агьлюню яшавлукъ шартлары къолайлашды. Дагъы да аянлашдырып айтгъанда, план 300 процентге ювукъ яшавгъа чыгъарылды.
– Яшавлукъ шартларын яхшылашдырмагъа имканлыкълары ёкъ амалсыз тайпалагъа кёмек этилеми?
– Дагъыстанда 1-нчи даражалы сакъатлагъа ва шолай да сакъат яшлары бар агьлюлеге еслик гьисапда яшавлукъ майданлар тийишли оьлчевюнде бериле. Оьтген йыл шо тайпа 114 агьлюге яшавлукъ этмек учун майданлар берилип, 300 миллион манатны оьлчевюнде кёмек этилинди.
– Гезикде яшавлукъ майданлагъа харлылар кёпмю, оланы санаву сизге белгилими?
– Сакъатлар 20 мингден къолай болур, сакъат яшлары булангъы агьлюлер де 16 мингге ювукъ бар.
– Республикабызда къоллав болжалы битген, яшавлукъ-коммунал къуллукълары осал уьйлерде яшайгъан ватандашлар да аз тюгюл. Олагъа яшавлукъ шартларын яхшылашдырмакъ учун этилинеген кёмек узатыламы?
– Россияда шо программаны уьстюнлю кюйде яшавгъа чыгъарагъан 7 регионну арасына Дагъыстан да гиргени гьакъда айтсакъ, кёп зат англашыла. Шону булан дазуланмагъа хыял этилинмей. Гележекни гёз алгъа тутуп, алдынлы сынавдан пайдаланабыз, ахтарывлар юрюле ва ахтарывланы натижалары хас сайтда ерлешдирилип, енгилликлерден пайдаланагъанланы гезиги де сакълана. Къурулуш ишлени айлана якъдагъы талаплардан артда къалмайгъан кюйде оьтгермеге къаст этилине.
– Артур Абдулманапович, бизге белгили кюйде, шолай имканлыкъ-лардан, онгайлы яшавлукъ шартлардан республикабызны муниципал къурулувларында яшайгъан ватандашлар бирни йимик барысы да пайдаланмай. Шо масъаланы ёрукълашдырмакъ учун не этмеге тарыкъ?
– Дурус. Озокъда, шону ёрукълашдырмакъ учун гележекде умуми территорияланы комплекс къайдада гьисапгъа алып иш гёрмеге герек болажакъ. Шону бир четим тиеген ери де бар. Федерал бюджетден таба яшавлукъ квадрат метрине 53807 манатны оьлчевюнде токъташдырылып субсидиялар булан кёмек этилине. Гьакъыкъатда буса башгъа-башгъа муниципал къурулувларында, регионларда шо 40-80 минг манатлагъа ювукъ санавларда гёрсетилине. Муна шо саялы да, яшавлукъ шартланы яхшылашдырывгъа гёрсетилинеген акъча маяланы асувлу кюйде къолламакъ муратда бизде де гьаракат этилине.
Яшавлукъ-коммунал къуллукълагъа тергев артсын
– Артур Абдулманапович, яшавлукъ-коммунал къуллукъланы бузукълашагъаны саялы, айлана якъда бизин республикабызны шагьарларында ва юртларында къоллавчуланы янындан разисизликлер кёп бола бара. Яшавда-сынавда тувулунагъан къыставуллу гьалланы алдын алмакъ учун не этиле?
– Адамланы яшавлукъ уьйлер булан таъмин этив – бир уллу масъала, сыйлы ва жаваплы борч. Къоллавчуланы онгайлы яшавлукъ-коммунал къуллукъларындан магьрюм къоймайлы, кёмекге къол узатыв да пачалыкъ оьлчевде чечмеге герекли агьамиятлы ишдир. Тюзюн айтгъанда, гьалиги заманда къоллавчуланы къуллукъларын кютювде тийишли онгайлыкълар, шартлар етишмей. Шону учун «онгайлыкълар» деген сиптечи проектге гёре федерал бюджетден Дагъыстангъа 2022-2025-нчи йыллагъа 14 миллиард 124 миллион манат бюджет-кредит харж гёрсетилген. Шону 10 миллиардгъа ювугъу Магьачкъала, Каспийск ва Избербаш шагьарланы къоллавчуларыны талапларын гьисапгъа алып, оланы ичеген сув булан толу кюйде таъмин этивге бакъдырылажакъ. Бакъдырылажакъ десек дурус болмас, бакъдырылгъан ва бугюнлерде къурулуш ишлер учун пайдаландырылып да тура. Харжны 3 миллиард 600 миллиону Къарабудагъгент районда комплекс инвестиция проект учун пайдаландырылажакъ.
– Яшавлукъ-коммунал къуллукъланы сан янын къолайлашдыр-макъ учун Дагъыстан къайсы пачалыкъ проектлерде, программаларда ортакъчылыкъ эте?
– Бизин республикабыздагъы яшавлукъ-коммунал къуллукъланы янгыртмакъ учун Онгайлыкълар болдурувну милли фондундан шонда берилген эки арзагъа гёре 3 миллиардгъа ювукъ акъча маялар гёрсетилгени гьакъда айрыча эсгермеге сюер эдим. РФ-ни къурулуш министерлигини янындан яшавлукъ-коммунал къуллукъланы камиллешдиривге байлавлу болуп янгыртыв ишлени оьтгеривню янгы программасы 2023-2024-нчю йыллагъа ерли белгиленген. Шо программадан да Дагъыстан 3 миллиардгъа ювукъ акъча маяланы къаравуллай. Сонг да, гележекни гёз алгъа тутуп, Дагъыстандагъы 197 объектни янгыртмакъ учун 50 миллиард манат харж алмагъа умут этилине. Бизин министерлик шону учун тийишли бары да документлени гьазирлегени гьакъда айрыча эсгермеге сюемен.
«Таза сув» деген программагъа, «Яшавлукъ ва шагьар ара» деген милли проектни оьлчевюнде багьасы 1 миллиард 500 миллион манатгъа токътайгъан 8 объектни къурулушлары узатылып тура. 2027-нчи йылгъа ерли «Таза сув» деген программагъа гёре Магьачкъала, Каспийск, Избербаш, Хасавюрт ва Къызылюрт шагьарларда 18 объектни къурмагъа гёз алгъа тутулгъан. Шону учун федерал бюджетден 5 миллиард акъча маялар гёрсетилежегине умут бар. Дагъыстанда уьстде эсгерилгенлеринден башгъа Темиркъазыкъ-Кавказ федерал округуну оьлчевюндеги яшавлукъ-коммунал къуллукъланы камиллешдиривню программалары да пайдаландырыла. Дагъыстанны шагьарларындагъы ва юртларындагъы къоллавчуланы сув, электрик ток, табии газ булан таъмин этивде йиберилеген кемчиликлени гьисапгъа алып, бугюнлерде тийишли къуллукъланы башчылары булан бирче гьар жума Сергей Алимовични янында гьисап берив жыйынлар оьтгерилегени де негьакъ тюгюл.
– Дагъыстанда айланч буса да ёл яхшы деп негьакъ айтылмай. Буса да, гьалиги заманда гьар тюрлю онгайлы къуллукъланы камиллеш-диривде оьсюп гелеген наслуну тарбияламагъа, билимлерин толумлашдырмагъа имканлыкълар яратагъан къурулушланы-ясли бавланы, школаланы тургъузуп къоллавгъа берив агьамиятлы. Алдагъы гезик ёлукъгъанда мен сизге сорагъан эдим, уллу Семендер посёлокда ясли бавлар неге ёкъ? Бир школада дарслар уьч сменде юрюле. Уьстевюне, яшлар шо саялы заманын зая этип, ёлларда къыйналып, тахшагьарны ичинде якъ-якъгъа неге чачылма тарыкъ?
– 2022-нчи йылда Дагъыстан оьзюнде лап да кёп школалар къурулагъан регион гьисапда белгили болду. Дагъы да ачыкъ этип айтгъанда, бизин республикабызда 103 школа ва 55 ясли бавлары къурулуп, пайда-ландырывгъа берилди. «Демография», «100 школа» деген ва «Гьалиги заманны школасы», «Билим берив» деген федерал программаланы ва регион проектлени оьлчевюнде тарбиялав ва билим берив объектлени къурулушлары бу йыл да давам этилине. Семендер посёлокда ясли бавну къурмакъ учун ер –топуракъ пай ахтарылып тура. 2023-нчю йылда гьар-бир онгайлыкълары булангъы 1224 охувчу яшгъа ери булангъы школаны да къуруп пайдаландырывгъа бермеге умут этилине.
Савлай республикабызда билим берив тармакъда тувулунгъан талапланы гьисапгъа алып, 7 миллиард манатдан къолай харжгъа дагъы да 42 объектни къурулушу гёз алгъа тутулунгъан.
