Гьайванчылыкъ экономиканы бир гёрмекли ва пачалыкъны къысматын бир къадар тюзлейген тармакъ экени тезден белгили. Шону сют болдурагъан бёлюгюню агьамиятыны уллулугъу гьакъда гьалиги заман неге буса да таман кюйде айтылмай деп эсиме геле. Неге тюгюл де, бизин зор уллу пачалыгъыбыз оьзюн сют булан 35–40 процент оьлчевде тюгюл таъмин этмей. Оьзюнден хыйлы гиччи Белоруссия савлай Россияны сют булан ва шондан амалгъа гелеген къатыкълар булан таъмин этмеге болагъанын билдире.

Шоллукъда, шунча ­онгайы ва ниъматлары кёп бизин пачалыкъ эсгерилген агьамиятлы тармакъны ­айындырмакъ учун алгъа тюз муратлар салып неге билмей, юрт хозяйствону бир-бири булан бек чаташгъан бары да тармакъларын бир тегишден тюзевлю этмек учун таман даражада умпагьатлы чаралар гёрюв булан неге гьали де машгъул болмай деген ойлар тува.

Дагъы да айтсам, дангыллар йимик хум топуракълары булангъы Сауд-Арабыс­танда адам сукъланардай тизив производствосу булангъы уллу сют фермалар этмеге нечик бажаргъан дагъы? Шогъар къысгъа жавап – пачалыкъ бу тармакъны гьалиги замангъа гёре тюзлеп онгарывгъа харжны къызгъанмай, сыйырлагъа этилеген къуллукъланы барысын да дегенлей машинлешдирген. Жынслы сыйырланы машинлени кёмеги булан сава. Нечакъы яман чалынса да айтайым – бизде буссагьат да юрт хозяйство тармакъны гьалиги девюрню илму ва технология даражасына чыгъармакъ учун этилеген гьакъыкъатлы ишлер айтылагъан сёзлерден эсе артда къала…

Эсли наслу гьали де унутмагъандыр колхоз-совхозланы заманында гьайванланы, айрокъда савун туварны белгиленген къадардан санавун кемитмеге гьеч къоймай эди. Сютню алып ишлетеген заводлар да бар эди. Яшлар бавланы да сют ва оьзге азыкълар булан ерли хозяйстволар ­таъмин эте эдилер.

Мен бу макъаланы язгъынча алда Буйнакск районну юрт хозяйство бёлюгюню башчысы Магьаммат Гьажимурзаев булан къысгъа лакъыр этип къарадым. Ол англатгъан кюйде, районда къара туварны санаву 58 минг 500-ден оьте. Шону ичинде савун туварныки 20 мингге етише. – Савун туварны аварасы, гьали тюгюл, къачан да кёп болгъан. Энни юртлардагъы адамланы аслам пайы «нас» иш деп гьайванчылыкъгъа арт бере бара. Шагьарлагъа гёчюп, гьар тюрлю енгил ишлер булан машгъул болмагъа сюелер.

Оьзге кёп алгъа гетген уьлкелерде йимик пачалыкъ сютге бир токъташгъан багьаны гесмеге, гьайванчылыкъ булан машгъул адамлагъа гьалиден эсе кёп къабат артдырып акъча кёмеклер этеген кюйню закон гючге гийирмеге герек. Шо заман туварчылагъа, савунчулагъа къолай алапалар бермеге, ем топлавну, гьалиги заманны къалибинде тизив фермалар, сют ишлетеген цехлер къурмагъа, жынслашдырыв ишлени тийишли ёрукъгъа гелтирмеге хыйлы тынч болажакъ эди. Мен гьар заман айтаман алда, коллектив къайдалы хозяйстволар бар заманда йимик, ишлени хаслашдырывну, ёлларында юрютмекни кёп уллу маънасы бар,.. – деди ол.

Гертиден де, ем топлав, фермалар къурув, сют ишлетив, ветеринар къуллукъланы этив булан хас кюйде машгъул онгача хозяйстволар болса, мен ойлашагъан кюйде, фермерлеге хыйлы енгил болажакъ эди.

– Дюр! Мен де шону арив гёремен. Шо низамда иш болса, магъа ва мени йимик оьзге фермерлеге де нечакъы да пайдалы болажакъ эди. Гьали ишге байлавлу масъалаланы барысына да оьзюме айланмагъа тюше. Бир емлеге чабабыз, бир ветеринар къуллукълар булан доланабыз, сонг дагъы да сютню сатып тайдырмакъны гьар гюн гьайын этебиз ва башгъалары, – дей магъа оьзю булан уьюне барып лакъыр этген атланавуллу агьлю фермерлер Сиражутдин ва Гьаким Абсаматовлар.

Мен 8 йыл алда буланы ишлерин суратлап газетге макъала да язгъан эдим. ­Билемен, савун гьайванчылыкъдан, аваралары кёп экени саялы, тез ялкъагъанлар кёп къаршылаша. Абсаматовлар сама да ишин тувармагъанмы экен деп, къайтара шонда барып къарадым. О заман буланы 15 сыйыры бар эди. Гьали шоланы санаву 40-дан оьте. 20-сы савула. Суткада гьар сыйырдан 26–28 литр сют алына.

– Тюзю, артда болгъан къургъакълар отлавлукъланы «гьалын» битдирди. Сют де тартылды. Сютню береген ерлерим бар тезден берли. Акъкъатыкълар да этебиз тапшурувлагъа гёре. Тюзюн айтсам, сютню багьасы «ойнайгъаны» яман. Тарыкъ-герек затланы багьалары айлангъан сайын арта. Шо себепден чыгъаргъан харжынгны башын гьаран яба­гъан гезиклер де бола, – деп де къошду ол.

– Сен 1994-нчю йылдан берли бу иш булан машгъулсан. Савун гьайванчылыкъгъа нечик гиришдинг? – деймен.
– Тюзю, мени бабаларымны бирлери гьайванчылыкъ булан къуру машгъул болуп гелген. Мени де иштагьым бар эди шогъар гиччиден. Касбум мени – тарбиялавчу. Избербашдагъы педучилищени чебер-графика бёлюгюн битгенмен. Уьйленген сонг эсиме гелди онгача къайдада иш къуруп яшавгъа мая чыгъармасам болмай деп. Нечакъы да къыйын: яллыкъ ёкъ, чар йимик айланып турмасанг, иш тораймай. Уьйренип де къалгъанбыз гьали чи. Энни ишлени авадан кёп янын уланым, гелиним ва агьлюм кютелер. Мен бираз «эркинликдемен». Тек бош турмайман, – деп, Сиражутдин гетген йыл оьзюню гьинкал, гьалпама, долма, кюрзе этеген цех ачгъанын англатды. Оьзю сютю де, бишлагъы да, къаймагъы-ювурту да, эти де болгъан сонг, тюшюп турамы дагъы булай ишни юрютме.

Пачалыкъны ягъындан этилеген кёмеклерден пай тиймей тюгюлдюр чю дегенде, Сиражутдинни хошу бузулгъан да йимик болду.

– Шо тийсин учун сени башынгдан гетеген гьал айтма бир иш зат! Шону бизде нече тюрлю дынкъы бар. Айтмай къойсам яхшы. Магъа бу ишлеге кёмек болсун деп 500 минг манат сама берме герек эди. «Чабуша-ябуша» туруп дегенлей, итден сюекни йимик гьарангъа 192 минг манат алдым. Тек банкдан шо акъча гьали де къолума тюшюп битмеген. Харж етмей деп пысып да турмайбыз, – дей туруп, ол тарыкъ-герек затланы гечикдирмей алмакъ учун гьали-гьалилерде 30 танасын сатгъанны, Пятигорскидеги жынслы хозяйстводан «КамАЗ» да тутуп 16 гьайван гелтиргенин, сыйырланы гьарисини багьасы 120 минг манатдан кем тюгюл экенин, хонажинлер буса 100-ер минг манат токътайгъанын, «КамАЗ»-ны Пятигорск якъгъа этген бир рейсине 50–60 минг манат тёлеме тюшегенин эсгерди.

Сиражутдин англатгъан кюйде, оьзюню араныны умуми оьлчевю 600 квадрат метрден де артыкъ. Демек, сыйырланы, емге тутулуп семиртилеген гьайванланы санавун артдырмагъа имканлыкъ бар. Тек ол гьайванланы гьалиги санавун алгъасап артдырмагъа сюймей.

– Себебин сорайсан! Айтайым, – дей ол. – Гьали магъа не этип де гьалиги замангъы ясандырывлар алмагъа тарыкъ. Шо заман сютню сан янын лап оьр даражагъа гётермеге бажарыла. Шоллукъда, ону багьасы да яхшы арта. Магъа болагъан хайыр къолайлаша. Гёрмеген гиши билмей сют болдурмагъа нечакъы къыйын тёкме тюшегенни. Гьали мени ишим къулагъы ёкъ чемоданны йимик. Тутагъан ери ёкъ чемоданны алып айланма нечакъы да онгайсыз бола чы. Къыйын, онгайсыз деп айтып, шону ташлап къоймагъа кююбюз де ёкъ. Шогъар уьйренип де битгенбиз. Мен бир затны яхшы билемен, гертиден де, иш гёрсетеген фермерлеге пачалыкъны янындан, гьарам-макюрню алдын алып, къолай кёмеклер этип йибермесе, савлай юрт хозяйствогъа инвестиция харжланы къызгъанмай ломайлап бермеге чаралар гёрмесе, бу тармакъ гележекде онча айынып битмес, юрт хозяйствону кёп аваралары булангъы ишлерине яшёрюмлени нагагьы да къуршалмас деп эсиме геле. Сонг да, гьайванланы не этип де санавун тюгюл, шоланы жынсын артдырмакъны маънасы кёп, – деди.

Ону булан ва дагъы да оьзге фермерлер булан гьакълашгъан сонг, олагъа жамиятны ва пачалыкъны янындан таман чакъы тергев ва бек жаны авруп янаша­гъанлыкъ гьали де осал деген гьасилге гелдим.

Эслейсиз чи, гьар тюрлю даражадагъы маълумат къуралларда топуракъгъа къуллукъ этип гьар тюрлю азыкъ болдурагъан сабанчы-фермерлени «батырлыгъыны» гьакъындагъы суратлав хабарланы, оланы къыйын-тынчын, агьлю яшавун, негетлери нечик экенни малим этеген маъналы берилишлени нагагь да гёрмессен. О тюз тюгюл. Сабанчы, адамлагъа ва оьзге къалгъан жанлы махлукъгъа да азыкълар булан токълукъ болдуруп, къачан да сый къазангъан къавумдандыр. Абурну да тарыкъсыз бош масаягъанлагъа, спортсменлеге, йыравлагъа тюгюл, инг алдын топуракъ булан доланып берекет болдурагъан таза сабанчы битими булангъы асил адамлагъа этмеге тийишли.