Йырчы Къазакъ ва Магьаммат-Апенди

(КЪУРДАШЛЫКЪНЫ, ПИКРУ БИРЛИКНИ СЁНМЕС ЮЛДУЗЛАРЫ)

 

«Ёлдашны» гетген жумагюн чыкъгъан номеринде «Мени гиччи Ватаным» деп ат тагъылгъан сиптеси таъсир этип, оьзюмдеги бир-бир адабият ахтарыв эсделиклер булан сесленмеге токъташдым. Ачыкъ этип айтгъанда, къумукъ халкъны эки уллу шаири – Йырчы КЪАЗАКЪНЫ ва Магьаммат-Апенди ОСМАНОВНУ яшав ва яратывчулукъ къысматыны айланасындагъы ойларым булан гьакълашмакъны агьамиятлы гёрдюм. Бир яндан алгъанда, бу йыл оланы экевюню де уллу гюнлери (юбилей йыллары): Къазакъ тувгъанлы 190, Магьаммат-Апенди тувгъанлы 180 йыл бола. Озокъда, иш олар гечирген оьмюр йылланы санавунда тюгюл – сан янында.

 

Инг башлап, шу язывларым нечик гьакъылны далиллемеге, исбатламагъа герегин, туврадан айтгъанда, оьрде эсгерилген «сан яны» аслу маънасын оьзюм нечик гёрегенимни, англайгъанымны аян этмеге тюше. Неге тюгюл де, бу гезик мен оьзлени гьакъында пикрулашажакъ эки де уллу шаирни яшаву да, яратывчулугъу да, «узунуна да, генгине де» дегенлей, тарих, философия, адабият, тил ва оьзге илмуланы алимлери (оланы атларын эсгерип къояйыкъ десем де, бир къалын тептерни толтурар эди) юз йылдан да артыкъ заман мезгилде ахтара гелгени, гелегени ва энниден сонг да гележеги барыбызгъа да малим деп эсиме геле. Олай болгъанда…

Йырчы Къазакъ булан Магьаммат-Апендини къурдашлыкъ ва маслагьатдашлыкъ аралыгъын, оьзюню асарына еслигин, авторлугъун исбатлайгъан «Магьаммат-Апенди Османовгъа Мактубну» тарих ва чеберлик майданына сапар этгенче алдын, гиччирек баянлыкъ гьисапда бир-эки калима сёз айтайыкъ. Филология (шо англавну ичинде адабият) илму, аслу гьалда, язылгъан асарны не масъалагъа багъышлангъанын, къурулушун, не йимик чеберлик сурсатлар булан тизилгенин ва охувчугъа нечик таъсир этмеге болагъан даражасын ахтара. «Мактуб» деген арап сёз булан оьзюню язгъанына язывлу адабият жанр терминни къоллап, шаир, балики, асарын Аресейни тахшагьары Петербургда охужакъ адамланы охув-билим даражасын гёз алгъа гелтирип, халкъ арада, авузда юрюлеген «кагъызны» бираз ерсиз гёргендир.

Масъалагъа эсгерилген ёрукъда янашмагъымны айрыча баян этмеге герекдир. «Мактуб» арап сёз болгъан булан дазуланып къалмай, ону тюп, кюрчю маънасы языв, хат деген англавдан баш ала, амма чинкдеси – шо хат, языв Аллагьны пурманы булан инсангъа берилген алаты, гьасили, онгача жан азыкъ, дин ислам ерлиги барны эсгермеге тюше.

Болса болсун, Йырчы Къазакъны шу асарын илму-ахтарыв гёзден къарап уьйренив тарихине тергев берсек, соравлу яда англашынмай къалагъан масъалалар арагъа чыгъа. Шоланы инг де терени, мени гьисабымда, шудур: бары да дегенлей ахтарывларда чебер адабият асарны чеберлиги, чебер сёзню оьткюр гючю, эстетика таъсири гьисапгъа толу кюйде алынмай, ону орнуна оьзге – социология, философия, тарихи илмуланы, идеологияны, политиканы ва башгъа агъымланы таъсирине тюшюп, гюч базарында басылып къала деп гьисап этемен. Эгер чебер адабият яшавну бары да аламатларыны, накъышларыны гюзгюсю деп айта бусакъ, ону «гюзгюлюгюн» янгыз бир къайда – филология илмуну имканлыкълары булан гёрмеге де, сезмеге де болагъаныбызны унутмагъа тюшмей. Озокъда, чебер асар яшавну бары да аламатларыны – жамият, политика, идеология, социология агъымларыны да, тарихде оьтген агьвалатланы да гюзгюсю деген янашывгъа тиш батдырып бажарылмас: инчесаниятланы, чебер адабиятны шо «гюзгю» маънасы топ ургъан булан да бузуп болмас къала экенге дюнья адабиятны тарихи шагьатлыкъ этегени де тамандыр…

Филологияны мен эсгерген талаплары булан янашып сёйлей бусакъ, Къазакъны поэмагъа парх береген «Мактубуну» гьали болгъунча алимлени тергевюн, мени гьисабымда, тийишли ахтарыв даражада тартмагъан къурум аламатларына, чеберлик сурсат алатларына айрыча тергевлю маъна бермеге гьажатлы. Бу асар орта асруланы бютюн тюрк дюньясына бирдей яйылгъан, шо саялы оьзюню жанр къайдасына да «тюркю» деген ат булан гирген ва «лабарын (якорь) салып», теменлешип, тамурлашып олтургъан чебер яратывчулукъ къалипни гёрмекли мердешинде язылгъан.

Шо мердешлени талапларына гёре асар бир нече «бёлюклерден» бирикмеге ва натижада гьар гесек ерли-еринде бичилип-тигилип, сурайыл бойлу болуп гёрюнмеге тийишли болгъан. Масала, къумукъ адабиятны тарихинде орта асруланы ахырынчы шаири деп белгили Къакъашуралы Абдурагьман (XVIII-XIX асрулар) бизин адабият варислигибизге «тюркчю Абдурагьман» деген аты булан гирип, адабиятны бир оьсюв девюрюню маягъы, эсделиги болуп, савлай тюрк дюньясында супулукъ поэзиясыны валиюллагьы деген атны къазангъан…Эжелги, бырынгъы заманларда бичилип уьлгюленген къалиплеге гёре, къайсы халкъ буса да башгъа тюгюл, язылагъан асар, шолай да айтылагъан сёз болсун – Аллагьгъа дуа къылмакъдан башланыв бузулма ярамайгъан парз болуп гьисаплангъан. Мисалгъа Къазакъны «Мактубуну» башлапгъы дёрт байтын алайыкъ:

 

Бисмиллагь. Кёмек эт, гьей Солтан Карим*…

Сазгъа сёз гелишсин, тюзелсин йырым.

Алда чы бар эди йыргъа гьюнерим,

Тынгла чы, къарайыкъ, Магьаммат-Апенди…

 

«Бисмиллагьдан» сонг тыныш алып, сонг Аллагьгъа ялбарып тилемек борчдур. Сонг гьалдан, гюнден сорашып, айтма сюеген оюн, дертин, хыялларын, муратларын, умутларын билдирмек булан гьар-бир гесек­лер – асарны сан-саны – «тигилип» топлангъан асар тувмагъа герек. Къазакъ оьзюню 104 шиъру сатырыны (байтны) сексенин «кагъызы» не себепден язгъанын да, не айтма сюегенин де бир охугъандокъ, дагъы унутмасдай, эсден таймасдай аянлыкъ булан билдире:

 

Абдулгъа кагъыз яздынг йыр булан бир керре,

Аны жавабын Къазакъ муна гьали бере,

Абдурагьманны, Абдулну тилевюне гёре,

Бу сёзлени язып, Магьаммат-Апенди.

 

Йырчы Къазакъны асарын охума гиришгендокъ, ону ачыкъдан-ачыкъ гёрюнюп турагъан, кёпден берли гёрюшмегенлик саялы сагъынывну инче, назик гьислерини денгизине чомуласан. Не тамашадыр – шу асарны гьар охугъан сайын, мени англавумда янгы-янгы ойлар, пикрулар тува. Шоланы бирисин арагъа салайым: оьрде эсгерилген супулукъ поэзияны инг де гёрмекли «тюркю» журасын шаир бютюнлей башгъа, дюньялыкъ, инсан, адамлар, яшав аралыкъ макъамлар булан, шо макъамланы буса белгили биревню нюрлю юзю булан яшната. Бусурман дюньяны сыйлы Китабы Къуръандан баш алагъан «тюркюню» де оьзюне хас «сура» деп айтма ярайгъан жумласы – дёртлюк куплетни аслу маънасыны жамы болагъан, ахырынчы байты (сатыры) парздыр. Къазакъны «Мактубундагъы» гьона шо «биревню» аты – Магьаммат-Апенди Османов.

 

Магьаммат-Апенди

Османов, 1870-нчи йыллар

 

Мен ойлашагъан кюйде, шаир «Аны (Абдулну) жавабын» демеги Магьаммат-Апендиге кагъыз язмакъ учун багьана болмагъа ярай. Неге тюгюл де, шо маълуматдан сонг, «кагъызны» майданы хыйлы адамлар булан тола: мунда Магьаммат-Апендини атасы булан анасы да, гече-гюн сагъынчлыкъны азабын чегип турагъан агьлюсю де бар; ону къурдашлары Абдурагьман, Агьмат, Акъам, Ачакъан, Абдулманап, шаир оьзю де, оьзюдей «бажилери» де эсгерилип буса да, «Мактубну» гьар гьарпына етгенче «ортакъчылыкъ» этелер. Бирдагъы бир, гиччирек, тек бек багьалы баянлыкъ: Къазакъ оьзюн «узакъ элдеги» (Петербургдагъы) Магьаммат-Апендиге «биз бажилеринг» деп, арасындагъы бир-биревге бакъгъан гьасиретликни, аявлулукъну, сагъынчлыкъны билдиреген сёзлени гелтире:

 

Чакъда бир жавабынг етише телден,

Юрегинг кюсмейми шо узакъ элден?

Къардашдан, сырдашдан, таза гёнгюлден

Мунгайып зар салам, Магьаммат-Апенди.

 

Сен гене гелсин деп ялбара гьакъгъа,

Тынглашып къара чы замангъа, чакъгъа,

Пашманлар, кюю ёкъ сен уьйде ёкъгъа,

Англа бу сёзлени, Магьаммат-Апенди…

 

Сырдашынг мунгайып тура узакъдан,

Гелсин деп ялбара раббим разакъдан,

Бу йырны язагъан мисгин Къазакъдан,

Эшит, бек саламлар, Магьаммат-Апенди.   

 

Йырчы Къазакъны кагъызында Османовланы агьлюсюндеги гьал, ана юрекни талчыгъыву, сабур-саламат турагъан эри булан увакъ эришивлери, хабушувлары, къардашланы, досланы-ювукъланы, авул хоншуланы сагъынч сёзлери – булар бары да оьтесиз таъсирли кюйде суратлана. Кагъызда «тенглилеринг» деген сёз булан «къапгъачлап» язылгъан къырдагъы халкъ да шаирни тергевюн тарта, кюйге къарагъанда, ону ойлашдырта:

 

Тенглилеринг тергей о ян-бу яндан,

Гьюрметинг, абурунг артыкъ бий-хандан.

Агьматдан, Акъамдан, шо Ачакъандан

Сагъа кёп салам, Магьаммат-Апенди…   

 

Бырынгъы заманлардан берли уьлгю болуп гелген мердешге гёре язылгъан кагъызында Къазакъ салам-каламдан сонг, оьзюню де, Магьаммат-Апендини агьлю къардашларыны да муратлары суратланагъан кююне къарайыкъ:

 

Саламдан сонг Къазакъ мурадын яза,

Аврувдан, сыркъавдан болмакъсан таза,

Гьар заман, гьар чакъда хатасыз гьаза

Къазакъны тилеги, Магьаммат-Апенди.

 

Йыракъсан, не пайда, гёрмейбиз юзюнг,

Эшитмейбиз сёйлесенг, язывдай сёзюнг,

Бизин гьалдан-гюнден сорасанг оьзюнг,

Сав-саламат турабыз, Магьаммат-Апенди.

 

Болжалгъа гелесен, къаласан аз гюнлер,

Гетсенг, гене туман, эшиле еллер,

Тувгъан еринг болду шо узакъ эллер,

Тилейбиз къайт,Магьаммат-Апенди.  

 

Къазакъны кагъызын охугъан сайын, ону гёзел гьислерини сюзюклюгюне, тазалыгъына, Магьаммат-Апендини гьакъында оьзю де айтгъанлай, «язывдай сёзюне» гьайранлыкъ этмей болмассан:

 

Къардашларынг излейлер, сагъына сени,

Мавлединг бу Яхсай,масканынг гьани,

Гьар кесге къолайдыр, гел, оьз ватаны,

Тилейбиз, гел, къайт, Магьаммат-Апенди…

 

Не этсенг етер ата-ананы гьакъы,

Бу дюнья фанадыр, ахырат – бакъы,

Атангны къулагъын чайнай нечакъы,

Ананг сени учун, Магьаммат-Апенди.  

 

Йырчы Къазакъ сагъынывну темасын оьтесиз гючлендире, шону гёрсетмек учун тюрлю-тюрлю чеберликни таъмин этер йимик сурсатланы ойлашып ярата, гьатта: «Накъышлагъа бер, язсын суратынг /О-бу деп къойма, этме адатынг,/Ананг, бажилеринг излей шо аманатынг,/Бек сагъына сени, Магьаммат-Апенди», – деп де къаныгъа.Шаир кагъызында шончакъы къаныгъывлу кюйде Магьаммат-Апендиге къайт деп ялбарып чакъырмакъны себебин янгыз сагъынчлыкъ булан байлай. Балики, оьзге себеплер де болгъандыр деп ойлашмагъа да ёл бардыр…

 

(Давамы бар)


 

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля